Δάνειες λέξεις

Δάνειες ονομάζονται οι λέξεις που προέρχονται από ξένες γλώσσες

Οι σχέσεις των Ελλήνων με τους λαούς που πέρασαν από την περιοχή μας ή εγκαταστάθηκαν σε αυτήν έχουν αφήσει τα ίχνη τους (και) στη γλώσσα μας. Πολλές λέξεις αυτών των λαών μπήκαν στην Ελληνική σε διάφορες εποχές· πολλές μπαίνουν ακόμη και σήμερα.

Αυτό είναι πολύ συνηθισμένο ανάμεσα στις γλώσσες. Στα αγγλικά, για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές λέξεις ελληνικής προέλευσης.

Γλωσσικός δανεισμός

O γλωσσικός δανεισμός είναι αποτέλεσμα των πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων ανάμεσα στους λαούς, γι’ αυτό υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει πάντοτε.

Είναι μια φυσική διαδικασία που εμπλουτίζει και ανανεώνει τις γλώσσες, ακόμη και τις γλώσσες μεγάλων πολιτισμών όπως τα ελληνικά και τα λατινικά παλαιότερα ή τα γαλλικά και τα αγγλικά τα νεότερα χρόνια.

«Αυτήν θα πάρω! Τη χρειάζομαι!»

Οι ομιλητές μιας γλώσσας έρχονται σε επαφή με τους ομιλητές μιας άλλης και αρχίζουν να χρησιμοποιούν κάποιες λέξεις. Αυτό γίνεται

είτε επειδή συμβιώνουν (είναι γείτονες, κατακτημένοι ή κατακτητές)

είτε επειδή τα ονόματα που δανείζονται δηλώνουν ορισμένες έννοιες, π.χ. επιστημονικές και τεχνολογικές, που τους είναι άγνωστες.

Ταυτόχρονα προσπαθούν να αποδώσουν αυτό που ακούνε σύμφωνα με ό,τι ισχύει στη δική τους γλώσσα, δηλαδή να το προσαρμόσουν στη φωνητική και στη μορφολογία της:

• plasteline → πλαστελίνη
• ferry boat → φεριμπότ
• super market → σουπερμάρκετ

Πότε ήρθαν οι δάνειες λέξεις

Η προέλευση των δάνειων λέξεων έχει να κάνει με τη γεωγραφία της περιοχής μας αλλά και την ιστορία της. Με βάση την τελευταία, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους:

1 Τα αρχαία χρόνια μπήκαν στη γλώσσα μας προελληνικές λέξεις, αλλά και λέξεις από τους γειτονικούς λαούς: ιλλυρικές, ανατολίτικες, εβραϊκές, αραμαϊκές και λατινικές.  

Προελληνικές λέξεις. Τα ελληνικά φύλα τις δανείστηκαν από τους λαούς που βρήκαν στον ελλαδικό χώρο, όταν κατέβηκαν από τον Βορρά για να εγκατασταθούν.

Παραδείγματα: θάλασσα, Αθήνα, Κύθηρα

Ιλλυρικές λέξεις. Φανερώνουν κυρίως τοπωνύμια: Βέροια, Ιθάκη, Κέρκυρα

Ανατολίτικες λέξεις. Οι αρχαίοι Έλληνες τις πήραν από τους λαούς της Ανατολής, όταν ήρθαν μαζί τους σε πνευματική και εμπορική επαφή. Πρόκειται για λέξεις περσικές (παράδεισος), φοινικικές (τα περισσότερα γράμματα του αλφαβήτου), σημιτικές (περιστέρι), αιγυπτιακές (φαραώ) κ.ά.

Εβραϊκές και αραμαϊκές λέξεις. Πέρασαν στην ελληνική γλώσσα μέσω των Ευαγγελίων και του χριστιανισμού.

Παραδείγματα: αμήν, Γολγοθάς, Ιωάννης, Μαρία, Μιχάλης, Πάσχα, Σάββατο

Λατινικές λέξεις. Είναι οι περισσότερες λέξεις αυτής της περιόδου, επειδή η περιοχή μας υπήρξε τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που είχε επίσημη γλώσσα τα λατινικά, αλλά και διότι τα λατινικά υπήρξαν η επίσημη γλώσσα και της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (της Βυζαντινής) κατά τους πρώτους αιώνες της ζωής της.

Παραδείγματα: μαρούλι, σπίτι, κάστρο, βάρκα

2 Τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά χρόνια, αλλά και κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας που ακολούθησε, μπήκαν στη γλώσσα μας λέξεις κυρίως σλαβικές, βλάχικες και αρβανίτικες, ιταλικές και τουρκικές, αραβικές και περσικές.

Σλαβικές λέξεις. Είναι ελάχιστες και αφορούν την καθημερινή αγροτική ζωή (κοτέτσι) ή τοπωνύμια (Αράχοβα, Γρεβενά).

Βλάχικες και αρβανίτικες λέξεις. Είναι πολύ λίγες: μπουμπούκι, Λιόσια, Μενίδι, φλογέρα

Ιταλικές και βενετικές λέξεις. Είναι πάρα πολλές. Η επικοινωνία με τους Ιταλούς και οι επιρροές από τη γλώσσα τους άρχισε με τις σταυροφορίες και συνεχίστηκε κυρίως στις βενετοκρατούμενες περιοχές.

Παραδείγματα: μπακαλιάρος, βίδα, φουρτούνα, βιολί

Τουρκικές λέξεις. Στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής, όπως είναι φυσικό, η επιρροή της τούρκικης γλώσσας υπήρξε μεγάλη, ενώ με τη σύσταση του ελληνικού κράτους περιορίστηκε σημαντικά.

Παραδείγματα: γιασεμί, κεφτές, παπούτσι, τζάμι

Αραβικές και περσικές λέξεις. Είναι λίγες και πέρασαν στα ελληνικά κυρίως από τα τουρκικά: καφές, μαγαζί, μελιτζάνα

3 Τους τελευταίους δύο αιώνες (από το 1800 περίπου και μετά) εισήλθαν στη γλώσσα μας κυρίως γαλλικές και αγγλικές λέξεις.

Γαλλικές λέξεις. Αποτελούν την πλειοψηφία. Συνήθως είναι λέξεις υλικού, τεχνικού ή ανώτερου πολιτισμού: μαγιονέζα, μπλούζα

Αγγλικές λέξεις. Στην αρχή πέρασαν στα ελληνικά μέσω των γαλλικών, αλλά η επιρροή τους μεγάλωσε όταν η αγγλική αναδείχτηκε παγκόσμια γλώσσα: κέικ, βόλεϊ, χιούμορ

Λέξεις από άλλες γλώσσες. Ήρθαν στα ελληνικά από άλλες γλώσσες με έμμεσο τρόπο. Προέρχονται από τη Γερμανία (τσίγκος), την Ισπανία (σερενάτα), την Ινδία (βεγγαλικό), την Κίνα (τσάι), τη Μαλαισία (ουραγκοτάγκος), την Αφρική (μπανάνα), το Μεξικό (κακάο), την Καραϊβική (κανίβαλος), την Αυστραλία (καγκουρό) κ.ο.κ.

Προσαρμογή των δάνειων λέξεων

Οι δάνειες λέξεις στο πέρασμα των αιώνων εξελληνίστηκαν, κανονίστηκαν φωνητικά και μορφολογικά με τις ντόπιες και τελικά αφομοιώθηκαν και δεν ξεχωρίζουν από παλαιότερες. Όλα αυτά σημαίνουν ότι:

1 Πήραν την εξωτερική μορφή των ελληνικών λέξεων και ακολουθούν την κλίση τους:

• μπαγιατ-εύω (όπως μαζεύω)
• πασ-άς (όπως αλευράς)

2 Σχημάτισαν νέες λέξεις μέσω της παραγωγής και της σύνθεσης:

• σκάλα → σκαλ-ί, σκαλ-ωσιά, σκαλο-πάτι, κεφαλό-σκαλο

3 Χρησιμοποιήθηκαν σε μεταφορές, παροιμίες και άλλες φράσεις:

• φούρνος → κάποιος φούρνος γκρεμίστηκε
• βίδα → του λασκάρισε η βίδα

Άκλιτες λέξεις

Πολλές λέξεις, ωστόσο, εντάχθηκαν σχετικά πρόσφατα στη γλώσσα μας και δεν έχουν προλάβει να αφομοιωθούν. Δεν έχουν «τριφτεί» αρκετά στο στόμα μας και μοιάζει να αποτελούν ξένο σώμα.

Έτσι, δε συμμετέχουν εύκολα στην παραγωγή και τη σύνθεση, η μορφή τους ξεχωρίζει από τις παλαιότερες και είναι άκλιτες:

• κουάκερ
• πουρμπουάρ
• πριμ (αλλά: πριμο-δοτώ)
• φεριμπότ
• χιούμορ (αλλά: χιουμορ-ίστας, χιουμοριστ-⁠ικός)

Δείτε στη συνέχεια

Δάνειες λέξεις 1. Δάνειες λέξεις από τα λατινικά 2. Δάνειες λέξεις από τα βενετικά 3. Δάνειες λέξεις από τα ιταλικά 4. Δάνειες λέξεις από τα τουρκικά 5. Δάνειες λέξεις από τα γαλλικά 6. Δάνειες λέξεις από τα αγγλικά 7. Δάνειες λέξεις από άλλες γλώσσες

ΑφιερώματαΛεξιλόγιο

ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Νεοελληνική γραμματική της δημοτικής (ΑΠΘ - Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1941 και 1993), komvos.edu.gr, greek-language.gr, abnet.agrino.org
ΕΙΚΟΝΕΣ: podilato98.blogspot.com (από buzzfeed.com), iefimerida.gr, pappaslift.gr

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Μερικά εισαγωγικά κειμενάκια προέρχονται από άρθρο του Σωφρόνη Χατζησαββίδη. Το λεξιλόγιο έχει αποδελτιωθεί από το Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη (1997) και την εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα. Δεν περιλαμβάνονται λέξεις με αβέβαιη προέλευση.