Μια αρχαία αύξηση

Επιβιώνει σε περιορισμένο αριθμό ρημάτων

Τα απλά ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν δε χρειάζονται αύξηση:

• αρχίζω → άρχιζα, άρχισα
• ενώνω → ένωνα, ένωσα

Στα αρχαία ελληνικά, ωστόσο, υπήρχε και μια άλλη αύξηση, η φωνηεντική, η οποία άλλαζε το αρχικό φωνήεν τους (π.χ. το «α-» γινόταν «η-»).

Σήμερα αυτή η αρχαία αύξηση επιβιώνει στον παρατατικό ή στον αόριστο μερικών πολύ όμορφων ρημάτων:

• έχω → είχα  
• είμαι → ήμουν  
• έρχομαι → ήρθα

αλλά και:

• απ-έχω → απ-είχα
• συν-έρχομαι → συν-ήλθα

Κυρίως, όμως, τη συναντούμε ως εσωτερική αύξηση σε ρήματα που είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση. Σε όλα το αρχικό φωνήεν γίνεται η-.

Το α- γίνεται η-:

• απ-αγγέλλω → απ-ήγγελλα, απ-⁠ήγγειλα  
• δι-αρκώ → δι-ήρκεσα
• παρ-αγγέλνω → παρ-ήγγειλα
• παρ-άγω → παρ-ήγα, παρ-ήγαγα  
• συν-άπτω → συν-ήπτα, συν-ήψα
• υπ-άρχω → υπ-ήρχα, υπ-ήρξα

Το αι- γίνεται η-:

• εξ-αίρω → εξ-ήρα

Το αυ- γίνεται ηυ-:

• απ-αυδώ → απ-ηύδησα

Το ε- γίνεται η-:

• αν-εγείρω → αν-ήγειρα
• απ-εργώ → απ-ήργησα

Το ευ- γίνεται ηυ-:

• απ-ευθύνω → απ-ηύθυνα
• εφ-ευρίσκω → εφ-ηύρα

Κάποια, μάλιστα, φαίνεται ότι βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο, σχηματίζοντας και δεύτερο τύπο χωρίς αύξηση:

• παραγγέλνω → παρήγγειλα / παράγγειλα
• συνάπτω → συνήψα / σύναψα
• απευθύνω → απηύθυνα / απεύθυνα

Μόνο όταν τονίζεται

Η αλλαγή στο φωνήεν ισχύει μόνο όσο είναι τονισμένο. Αν ο τόνος μετακινηθεί σε άλλη συλλαβή, το φωνήεν επανέρχεται στη μορφή που είχε στον ενεστώτα:

υπ-άρχω

υπ-ήρξα
υπ-ήρξες
υπ-ήρξε

υπ-ήρξαμε
υπ-ήρξατε
υπ-ήρξαν
(υπ-ήρξανε)

απ-αγγέλλω

απ-ήγγειλα
απ-ήγγειλες
απ-ήγγειλε

απ-αγγείλαμε
απ-αγγείλατε
απ-ήγγειλαν
(απ-αγγείλανε)

Και κάτι ακόμη

Όπως στη σύγχρονη αύξηση με «ε-», η φωνηεντική απουσιάζει στους χρόνους και στις εγκλίσεις που δημιουργούνται από το αοριστικό θέμα:

απ-αγγέλλω / απ-ήγγειλα

• θα απ-αγγείλω, έχω απ-αγγείλει
• να απ-αγγείλω, να έχω απ-αγγείλει
• απ-άγγειλε, απ-αγγείλετε

Η αύξηση των ρημάτων 1. Η εσωτερική αύξηση 2. Η αύξηση στη Β΄ συζυγία 3. Μια αρχαία αύξηση

ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για όλους
ΕΙΚΟΝΑ: _ioanna_@twitter (επιμέλεια: podilato98.blogspot.com)