29 Ιαν 2024

Μια αρχαία αύξηση

Επιβιώνει σε περιορισμένο αριθμό ρημάτων

Τα απλά ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν δε χρειάζονται αύξηση:
  • αρχίζω → άρχιζα, άρχισα
  • ενώνω → ένωνα, ένωσα

Στα αρχαία ελληνικά, ωστόσο, υπήρχε και μια άλλη αύξηση, η φωνηεντική, η οποία άλλαζε το αρχικό φωνήεν τους (π.χ. το «α-» γινόταν «η-»).

Σήμερα αυτή η αρχαία αύξηση επιβιώνει στον παρατατικό ή στον αόριστο μερικών πολύ όμορφων ρημάτων:
  • έχω → είχα  
  • είμαι → ήμουν  
  • έρχομαι → ήρθα

αλλά και:

  • απ-έχω → απ-είχα
  • συν-έρχομαι → συν-ήλθα


Κυρίως, όμως, τη συναντούμε ως εσωτερική αύξηση σε ρήματα που είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση. Σε όλα το αρχικό φωνήεν γίνεται η-.

Το α- γίνεται η-:
  • απ-αγγέλλω → απ-ήγγελλα, απ-⁠ήγγειλα  
  • δι-αρκώ → δι-ήρκεσα
  • παρ-αγγέλνω → παρ-ήγγειλα
  • παρ-άγω → παρ-ήγα, παρ-ήγαγα  
  • συν-άπτω → συν-ήπτα, συν-ήψα
  • υπ-άρχω → υπ-ήρχα, υπ-ήρξα
Το αι- γίνεται η-:
  • εξ-αίρω → εξ-ήρα
Το αυ- γίνεται ηυ-:
  • απ-αυδώ → απ-ηύδησα
Το ε- γίνεται η-:
  • αν-εγείρω → αν-ήγειρα
  • απ-εργώ → απ-ήργησα
Το ευ- γίνεται ηυ-:
  • απ-ευθύνω → απ-ηύθυνα
  • εφ-ευρίσκω → εφ-ηύρα

Κάποια, μάλιστα, φαίνεται ότι βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο, σχηματίζοντας και δεύτερο τύπο χωρίς αύξηση:
  • παραγγέλνω → παρήγγειλα / παράγγειλα
  • συνάπτω → συνήψα / σύναψα
  • απευθύνω → απηύθυνα / απεύθυνα

Μόνο όταν τονίζεται

Η αλλαγή στο φωνήεν ισχύει μόνο όσο είναι τονισμένο. Αν ο τόνος μετακινηθεί σε άλλη συλλαβή, το φωνήεν επανέρχεται στη μορφή που είχε στον ενεστώτα:


υπ-άρχω

υπ-ήρξα
υπ-ήρξες
υπ-ήρξε

υπ-ήρξαμε
υπ-ήρξατε
υπ-ήρξαν
(υπ-ήρξανε)


απ-αγγέλλω

απ-ήγγειλα
απ-ήγγειλες
απ-ήγγειλε

απ-αγγείλαμε
απ-αγγείλατε
απ-ήγγειλαν
(απ-αγγείλανε)


Και κάτι ακόμη

Όπως στη σύγχρονη αύξηση με «ε-», η φωνηεντική απουσιάζει στους χρόνους και στις εγκλίσεις που δημιουργούνται από το αοριστικό θέμα:

απ-αγγέλλω / απ-ήγγειλα
  • θα απ-αγγείλω, έχω απ-αγγείλει
  • να απ-αγγείλω, να έχω απ-αγγείλει
  • απ-άγγειλε, απ-αγγείλετε


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για όλους
ΕΙΚΟΝΑ: _ioanna_@twitter (επιμέλεια: podilato98.blogspot.com)

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Διαβάστηκαν περισσότερο την τελευταία εβδομάδα: