29 Ιαν 2024

Η αύξηση των ρημάτων

Εμφανίζεται σε παρατατικό και αόριστο

Τα ενεργητικά ρήματα της Α΄ συζυγίας στον παρατατικό και στον αόριστο τονίζονται στην προπαραλήγουσα:
  • σκουπίζω → σκούπιζα, σκούπισα
  • κλειδώνω → κλείδωνα, κλείδωσα

Αν τα ρήματα είναι δισύλλαβα, βάζουμε μια επιπλέον συλλαβή στην αρχή, ώστε να δημιουργήσουμε την προπαραλήγουσα που θα τονιστεί.

Η συλλαβή αυτή είναι το «έ-» και ονομάζεται αύξηση:
  • ντύνω → έντυνα, έντυσα
  • τρέχω → έτρεχα, έτρεξα
  • γράφω → έγραφα, έγραψα


Μόνο σε κάποια πρόσωπα

Η αύξηση είναι χρήσιμη μόνο όταν τονίζεται. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μόνο στα τρία πρόσωπα του ενικού αριθμού και στον επίσημο τύπο του γ΄ πληθυντικού:


Παρατατικός

έγραφα
έγραφες
έγραφε

γράφαμε
γράφατε
έγραφαν
(γράφανε)


Αόριστος

έγραψα
έγραψες
έγραψε

γράψαμε
γράψατε
έγραψαν
(γράψανε)


Στους υπόλοιπους τύπους του πληθυντικού τα ρήματα γίνονται τρισύλλαβα, οπότε η αύξηση είναι περιττή.

Διαφοροποιήσεις

α) Σε δύο ρήματα η αύξηση του παρατατικού σχηματίζεται με το ήτα:
  • θέλω → ήθελα
  • ξέρω → ήξερα

β) Σε τρία ρήματα η αύξηση του αορίστου σχηματίζεται με το ήτα ή το ει:
  • πίνω → ήπια
  • βλέπω → είδα
  • λέω → είπα

Σημαντικό

Η αύξηση, εάν χρειάζεται, παρουσιάζεται μόνο στον παρατατικό και στον αόριστο. Στους χρόνους και στις εγκλίσεις που δημιουργούνται από το αοριστικό θέμα απουσιάζει:

γράφω / έγραψα
  • θα γράψω, έχω γράψει
  • να γράψω, να έχω γράψει
  • γράψε, γράψτε

Δείτε στη συνέχεια


ΑφιερώματαΡήματα
ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Γραμματική Ε΄-ΣΤ΄ Δημοτικού
ΕΙΚΟΝΑ: podilato98.blogspot.com (το φόντο από vecteezy.com)

Η εσωτερική αύξηση

Μόνο σε σύνθετα ρήματα λόγιας προέλευσης

Η αύξηση παρουσιάζεται στα δισύλλαβα ρήματα, ώστε να αποκτήσουν προπαραλήγουσα για τον τόνο του παρατατικού και του αορίστου τους:
  • πράττω → έπραξα
  • γράφω → έγραψα

Αυτή η αύξηση συχνά διατηρείται ακόμη και όταν τα ρήματα γίνουν σύνθετα με κάποια πρόθεση. Τότε, μάλιστα, τη λέμε εσωτερική αύξηση:
  • εισ-πράττω → εισ-έπραξα
  • περι-γράφω → περι-έγραψα

Εισέπραξε

Αλλαγές στις προθέσεις

Οι περισσότερες προθέσεις επηρεάζονται από την εσωτερική αύξηση και χάνουν το τελικό τους φωνήεν για λόγους ευφωνίας.

Δεν επηρεάζονται από την αύξηση:
  • εισ-πράττω → εισ-έπραξα
  • περι-γράφω → περι-έγραψα
  • προ-τρέπω → προ-έτρεψα
  • προσ-φεύγω → προσ-έφυγα
  • υπερ-βάλλω → υπερ-έβαλα
Επηρεάζονται από την αύξηση:
  • αμφι-βάλλω → αμφ-έβαλα
  • ανα-βάλλω → αν-έβαλα
  • αντι-γράφω → αντ-έγραψα
  • απο-φεύγω → απ-έφυγα
  • δια-γράφω → δι-έγραψα
  • επι-στρέφω → επ-έστρεψα
  • κατα-γράφω → κατ-έγραψα
  • μετα-δίδω → μετ-έδωσα
  • παρα-δίδω → παρ-έδωσα
  • υπο-θέτω → υπ-έθεσα

Ορισμένες, μάλιστα, παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες και χρειάζονται προσοχή.

Η λόγια πρόθεση εκ γίνεται εξ:
  • εκ-δίδω → εξ-έδωσα
  • εκ-λέγω → εξ-έλεξα
  • εκ-φράζω → εξ-έφρασα
Οι λόγιες προθέσεις εν και συν, που είχαν αλλάξει όταν έγινε η σύνθεση, αποκτούν την αρχική τους μορφή:
  • εγ-κρίνω → εν-έκρινα
  • εμ-πνέω → εν-έπνευσα
  • συγ-γράφω → συν-έγραψα
  • συλ-λέγω → συν-έλεξα
  • συμ-βάλλω → συν-έβαλα


Προσοχή στα πρόσωπα!

Όπως και στα απλά ρήματα, η αύξηση είναι χρήσιμη μόνο όταν τονίζεται. Έτσι, στα περισσότερα πρόσωπα του πληθυντικού αριθμού είναι περιττή:


εισ-πράττω

εισ-έπραξα
εισ-έπραξες
εισ-έπραξε

εισ-πράξαμε
εισ-πράξατε
εισ-έπραξαν
(εισ-πράξανε)


περι-γράφω

περι-έγραψα
περι-έγραψες
περι-έγραψε

περι-γράψαμε
περι-γράψατε
περι-έγραψαν
(περι-γράψανε)


Ιδιαίτερη προσοχή, ωστόσο, χρειάζονται τα ρήματα που οι προθέσεις τους επηρεάζονται από την αύξηση.

Έτσι, στα περισσότερα πρόσωπα του πληθυντικού η αφαίρεση της αύξησης επαναφέρει τις προθέσεις στη μορφή που είχαν στον ενεστώτα:


επι-στρέφω

επ-έστρεψα
επ-έστρεψες
επ-έστρεψε

επι-στρέψαμε
επι-στρέψατε
επ-έστρεψαν
(επι-στρέψανε)


εκ-λέγω

εξ-έλεξα
εξ-έλεξες
εξ-έλεξε

εκ-λέξαμε
εκ-λέξατε
εξ-έλεξαν
(εκ-λέξανε)


Ορίστε μερικά ακόμη παραδείγματα:
  • αμφι-βάλλω
    αμφ-έβαλα, αμφι-βάλαμε
  • εγ-κρίνω
    εν-έκρινα, εγ-κρίναμε
  • εμ-πνέω
    εν-έπνευσα, εμ-πνεύσαμε
  • συλ-λέγω
    συν-έλεξα, συλ-λέξαμε
  • συμ-βάλλω
    συν-έβαλα, συμ-βάλαμε


Διαφοροποιήσεις

Η εσωτερική αύξηση υπάρχει μόνο στα ρήματα που έχουν λόγια προέλευση:
  • επιλέγω → επέλεξα
  • παραδίδω → παρέδωσα

Τα σύγχρονα ρήματα δεν παίρνουν αύξηση, οπότε τονίζονται κανονικά στην προπαραλήγουσα:
  • διαλέγω → διάλεξα
  • προδίδω → πρόδωσα

Αρκετά, ωστόσο, βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο και σχηματίζουν δύο τύπους· έναν με αύξηση και έναν χωρίς αύξηση:
  • αναλύω → ανέλυσα / ανάλυσα
  • καταθέτω → κατέθεσα / κατάθεσα
  • παραλείπω → παρέλειψα / παράλειψα
  • συνδέω → συνέδεσα / σύνδεσα
  • υπογράφω → υπέγραψα / υπόγραψα


Σημαντικό: Οι τύποι με αύξηση χρησιμοποιούνται σε περιστάσεις με επίσημο ύφος, ενώ οι τύποι χωρίς αύξηση σε περιστάσεις με καθημερινό ή ανεπίσημο ύφος.

Και κάτι ακόμη

α) Στα ρήματα που έχουν περισσότερες από μία προθέσεις η αύξηση μπαίνει μετά την τελευταία πρόθεση και πριν το ρήμα:
  • συν-εισ-φέρω → συνεισέφερα
  • προ-δια-γράφω → προδιέγραψα
  • επ-αν-εκ-δίδω → επανεξέδωσα

β) Η αύξηση δεν αποτελεί μέρος του αοριστικού θέματος. Κατά συνέπεια, στους χρόνους και στις εγκλίσεις που δημιουργούνται από αυτό απουσιάζει:

ανα-λαμβάνω / αν-έλαβα
  • θα ανα-λάβω, έχω ανα-λάβει
  • να ανα-λάβω, να έχω ανα-λάβει
  • ανά-λαβε, ανα-λάβετε



Η αύξηση στη Β΄ συζυγία

Τα ενεργητικά ρήματα της Β΄ συζυγίας δε χρειάζονται αύξηση στον παρατατικό, γιατί τονίζονται στην παραλήγουσα:
  • αγαπώ → αγαπούσα
  • ενοχλώ → ενοχλούσα

Αλλά και:
  • ζω → ζούσα
  • δρω → δρούσα

Δεν τη χρειάζονται ούτε στον αόριστο, γιατί έχουν την προπαραλήγουσα που θα τονιστεί:
  • αγαπώ → αγάπησα
  • ενοχλώ → ενόχλησα

Εξαίρεση αποτελούν τα μονοσύλλαβα ζω και δρω:


ζω

έζησα
έζησες
έζησε

ζήσαμε
ζήσατε
έζησαν
(ζήσανε)


δρω

έδρασα
έδρασες
έδρασε

δράσαμε
δράσατε
έδρασαν
(δράσανε)


Αυτή η αύξηση διατηρείται ακόμη και όταν γίνουν σύνθετα με κάποια πρόθεση:
  • επιζώ → επέζησα
  • αντιδρώ → αντέδρασα


Άλλα ρήματα με αύξηση

Η εσωτερική αύξηση εμφανίζεται και σε μερικά σύνθετα που μας έρχονται από τα αρχαία ελληνικά.

Κάποια, μάλιστα, φαίνεται ότι βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο, καθώς σχηματίζουν και δεύτερο τύπο χωρίς αύξηση:

Σύνθετα σε -ιστώ
  • εφιστώ → επέστησα
  • καθιστώ → κατέστησα
  • συνιστώ → συνέστησα / σύστησα
Σύνθετα σε -κτώ
  • αποκτώ → απέκτησα / απόκτησα
  • κατακτώ → κατέκτησα / κατάκτησα
Σύνθετα σε -σπώ
  • αποσπώ → απέσπασα / απόσπασα
  • διασπώ → διέσπασα / διάσπασα

Ακόμη πιο σπάνια είναι η αρχαία αύξηση, όπου το αρχικό φωνήεν γίνεται ήτα:
  • απαυδώ → απηύδησα
  • απεργώ → απήργησα / απέργησα
  • διαρκώ → διήρκεσα


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
ΕΙΚΟΝΑ: ethnos.gr

Μια αρχαία αύξηση

Επιβιώνει σε περιορισμένο αριθμό ρημάτων

Τα απλά ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν δε χρειάζονται αύξηση:
  • αρχίζω → άρχιζα, άρχισα
  • ενώνω → ένωνα, ένωσα

Στα αρχαία ελληνικά, ωστόσο, υπήρχε και μια άλλη αύξηση, η φωνηεντική, η οποία άλλαζε το αρχικό φωνήεν τους (π.χ. το «α-» γινόταν «η-»).

Σήμερα αυτή η αρχαία αύξηση επιβιώνει στον παρατατικό ή στον αόριστο μερικών πολύ όμορφων ρημάτων:
  • έχω → είχα  
  • είμαι → ήμουν  
  • έρχομαι → ήρθα

αλλά και:

  • απ-έχω → απ-είχα
  • συν-έρχομαι → συν-ήλθα


Κυρίως, όμως, τη συναντούμε ως εσωτερική αύξηση σε ρήματα που είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση. Σε όλα το αρχικό φωνήεν γίνεται η-.

Το α- γίνεται η-:
  • απ-αγγέλλω → απ-ήγγελλα, απ-⁠ήγγειλα  
  • δι-αρκώ → δι-ήρκεσα
  • παρ-αγγέλνω → παρ-ήγγειλα
  • παρ-άγω → παρ-ήγα, παρ-ήγαγα  
  • συν-άπτω → συν-ήπτα, συν-ήψα
  • υπ-άρχω → υπ-ήρχα, υπ-ήρξα
Το αι- γίνεται η-:
  • εξ-αίρω → εξ-ήρα
Το αυ- γίνεται ηυ-:
  • απ-αυδώ → απ-ηύδησα
Το ε- γίνεται η-:
  • αν-εγείρω → αν-ήγειρα
  • απ-εργώ → απ-ήργησα
Το ευ- γίνεται ηυ-:
  • απ-ευθύνω → απ-ηύθυνα
  • εφ-ευρίσκω → εφ-ηύρα

Κάποια, μάλιστα, φαίνεται ότι βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο, σχηματίζοντας και δεύτερο τύπο χωρίς αύξηση:
  • παραγγέλνω → παρήγγειλα / παράγγειλα
  • συνάπτω → συνήψα / σύναψα
  • απευθύνω → απηύθυνα / απεύθυνα

Μόνο όταν τονίζεται

Η αλλαγή στο φωνήεν ισχύει μόνο όσο είναι τονισμένο. Αν ο τόνος μετακινηθεί σε άλλη συλλαβή, το φωνήεν επανέρχεται στη μορφή που είχε στον ενεστώτα:


υπ-άρχω

υπ-ήρξα
υπ-ήρξες
υπ-ήρξε

υπ-ήρξαμε
υπ-ήρξατε
υπ-ήρξαν
(υπ-ήρξανε)


απ-αγγέλλω

απ-ήγγειλα
απ-ήγγειλες
απ-ήγγειλε

απ-αγγείλαμε
απ-αγγείλατε
απ-ήγγειλαν
(απ-αγγείλανε)


Και κάτι ακόμη

Όπως στη σύγχρονη αύξηση με «ε-», η φωνηεντική απουσιάζει στους χρόνους και στις εγκλίσεις που δημιουργούνται από το αοριστικό θέμα:

απ-αγγέλλω / απ-ήγγειλα
  • θα απ-αγγείλω, έχω απ-αγγείλει
  • να απ-αγγείλω, να έχω απ-αγγείλει
  • απ-άγγειλε, απ-αγγείλετε


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για όλους
ΕΙΚΟΝΑ: _ioanna_@twitter (επιμέλεια: podilato98.blogspot.com)

16 Ιαν 2024

Τα θέματα των ρημάτων

Α΄ συζυγία

Τα περισσότερα ρήματα ανήκουν στην Α΄ συζυγία και οι τύποι τους σχηματίζονται από δύο θέματα, το ενεστωτικό και το αοριστικό.

Το ενεστωτικό θέμα είναι ίδιο σε κάθε φωνή:
  • ντύν
  • ντύν-ομαι

Το αοριστικό θέμα είναι διαφορετικό σε κάθε φωνή:
  • έ-ντυσ
  • ντύθ-ηκα

Για να βρούμε τα θέματα ενός ρήματος, αφαιρούμε τις καταλήξεις του ενεστώτα και του αορίστου.

* Αν, μάλιστα, ο αόριστος έχει αύξηση, την αφαιρούμε και αυτή.


Τα «παιδιά» του ενεστώτα και του αορίστου

Ο ενεστώτας και ο αόριστος ονομάζονται αρχικοί χρόνοι, επειδή από το θέμα τους σχηματίζονται όλοι οι χρόνοι (και όλες οι εγκλίσεις γενικότερα).

1 Οι ρηματικοί τύποι από το θέμα του ενεστώτα παρουσιάζουν αυτό που σημαίνει το ρήμα με τρόπο συνεχή.

Εγκλίσεις και χρόνοι που σχηματίζονται από το ενεστωτικό θέμα (ενεργητική φωνή)

Οριστική

ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΧΡΟΝΟΙ
  • Ενεστώτας (ντύν-ω)
  • Παρατατικός (έ-ντυν-α)
  • Συνεχής μέλλοντας (θα ντύν-ω)

Υποτακτική
  • Συνεχής υποτακτική (να ντύν-ω)

Προστακτική
  • Συνεχής προστακτική (ντύν-ε, ντύν-ετε)
Εγκλίσεις και χρόνοι που σχηματίζονται από το ενεστωτικό θέμα (παθητική φωνή)

Οριστική

ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΧΡΟΝΟΙ
  • Ενεστώτας (ντύν-ομαι)
  • Παρατατικός (ντυν-όμουν)
  • Συνεχής μέλλοντας (θα ντύν-ομαι)

Υποτακτική
  • Συνεχής υποτακτική (να ντύν-ομαι)

Προστακτική
  • Συνεχής προστακτική (να ντύν-εσαι)


2 Οι ρηματικοί τύποι από το θέμα του αορίστου παρουσιάζουν αυτό που σημαίνει το ρήμα με τρόπο απλό ή συντελεσμένο.

Εγκλίσεις και χρόνοι που σχηματίζονται από το αοριστικό θέμα (ενεργητική φωνή)

Οριστική

ΑΠΛΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
  • Αόριστος (έ-ντυσ-α)
  • Απλός μέλλοντας (θα ντύσ-ω)

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
  • Παρακείμενος (έχω ντύσ-ει)
  • Υπερσυντέλικος (είχα ντύσ-ει)
  • Συντελ. μέλλοντας (θα έχω ντύσ-ει)

Υποτακτική
  • Απλή υποτακτική (να ντύσ-ω)
  • Συντελ. υποτακτική (να έχω ντύσ-ει)

Προστακτική
  • Απλή προστακτική (ντύσ-ε, ντύσ-τε)
Εγκλίσεις και χρόνοι που σχηματίζονται από το αοριστικό θέμα (παθητική φωνή)

Οριστική

ΑΠΛΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
  • Αόριστος (ντύθ-ηκα)
  • Απλός μέλλοντας (θα ντυθ-ώ)

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
  • Παρακείμενος (έχω ντυθ-εί)
  • Υπερσυντέλικος (είχα ντυθ-εί)
  • Συντελ. μέλλοντας (θα έχω ντυθ-εί)

Υποτακτική
  • Απλή υποτακτική (να ντυθ-ώ)
  • Συντελ. υποτακτική (να έχω ντυθ-εί)

Προστακτική
  • Απλή προστακτική (ντύσ-ου, ντυθ-είτε)

Β΄ συζυγία

Τα ρήματα της Β΄ συζυγίας είναι πιο απλά και έχουν μόνο ένα θέμα. Για να το βρούμε, αφαιρούμε τις καταλήξεις του ενεστώτα:
  • αγαπ-ώ / αγαπ-ιέμαι
  • ενοχλ-ώ / ενοχλ-ούμαι

Δείτε στη συνέχεια


ΑφιερώματαΠαζλΡήματα
ΕΙΚΟΝΕΣ: podilato98.blogspot.com (1: το σκίτσο από Γραμματική Ε΄-ΣΤ΄ Δημοτικού, 2: φόντο από vecteezy.com)
ΠΑΖΛ: podilato98.blogspot.com

Μετά τον αόριστο

Από τον αόριστο (και το θέμα του) σχηματίζονται ο απλός μέλλοντας, οι συντελεσμένοι χρόνοι και οι αντίστοιχοι τύποι της υποτακτικής και της προστακτικής.

Αυτό συμβαίνει ακόμη και όταν ο αόριστος σχηματίζεται ανώμαλα:

πλένω / έπλυνα
  • θα πλύνω, έχω πλύνει
  • να πλύνω, να έχω πλύνει
  • πλύνε, πλύνετε
πλένομαι / πλύθηκα
  • θα πλυθώ, έχω πλυθεί
  • να πλυθώ, να έχω πλυθεί
  • πλύσου, πλυθείτε


Μερικά ρήματα, ωστόσο, παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες και χρειάζονται προσοχή:

λέω / είπα
  • θα πω, έχω πει
  • να πω, να έχω πει
  • πες, πείτε (πέστε)
έρχομαι / ήρθα
  • θα έρθω, έχω έρθει
  • να έρθω, να έχω έρθει
  • έλα, ελάτε

Περισσότερα μπορείτε να δείτε στις αναρτήσεις που ακολουθούν:

1. Απλοί μέλλοντες (και απλές υποτακτικές) που χρειάζονται προσοχή
2. Συντελεσμένοι χρόνοι που χρειάζονται προσοχή
3. Προστακτικές που χρειάζονται προσοχή


ΕΙΚΟΝΑ: cocooncenter.co.uk

Συντελεσμένοι χρόνοι που χρειάζονται προσοχή

Οι συντελεσμένοι χρόνοι στην Α΄ συζυγία σχηματίζονται από το αοριστικό θέμα και την κατάληξη -ει ή -εί (ανάλογα με τη φωνή του ρήματος).
  • ντύνω / έντυσα
    έχω ντύσει
  • ντύνομαι / ντύθηκα
    έχω ντυθεί

(για πρακτικούς λόγους παρουσιάζεται μόνο ο παρακείμενος)

Μερικά ρήματα, ωστόσο, παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες και χρειάζονται προσοχή.

Αλλαγή αοριστικού θέματος:
  • παίρνω / πήρα
    έχω πάρει
  • πηγαίνω / πήγα
    έχω πάει
  • τρώω / έφαγα
    έχω φάει
  • έρχομαι / ήρθα
    έχω έρθει
  • βλέπομαι / ειδώθηκα
    έχω ιδωθεί

Αλλά και:
  • παρέχω / παρείχα
    έχω παράσχει
  • συμμετέχω / συμμετείχα
    έχω συμμετάσχει


Ενεργητικά ρήματα με κατάληξη -εί:
  • βλέπω / είδα
    έχω δει
  • λέω / είπα
    έχω πει
  • πίνω / ήπια
    έχω πιει
  • βρίσκω / βρήκα
    έχω βρει
  • μπαίνω / μπήκα
    έχω μπει
  • βγαίνω / βγήκα
    έχω βγει

Αλλά και:
  • διαβαίνω / διάβηκα
    έχω διαβεί
  • παραβαίνω / παρέβην
    έχω παραβεί
  • προβαίνω / προέβην
    έχω προβεί
  • υπερβαίνω / υπερέβην
    έχω υπερβεί
Δεύτερες καταλήξεις με μεταφορά του τόνου:
  • ανεβαίνω / ανέβηκα
    έχω ανέβει – έχω ανεβεί
  • κατεβαίνω / κατέβηκα
    έχω κατέβει – έχω κατεβεί
  • γίνομαι / έγινα
    έχω γίνει – έχω γενεί

Ρήματα
ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Γραμματική της ελληνικής γλώσσας
ΕΙΚΟΝΑ: podilato98.blogspot.com (από mfa.gr)

Διαβάστηκαν περισσότερο την τελευταία εβδομάδα: