Στη β΄ συζυγία και στα ρήματα σε -ώ/-ούμαι υπάρχουν στον πληθυντικό οι τύποι «-ήστε» και «-είστε». Έχουν την ίδια προφορά, αλλά διαφορετική ορθογραφία και σημασία.
Ο ένας βρίσκεται στην ενεργητική φωνή, και συγκεκριμένα στην απλή προστακτική:
οδηγώ → οδηγήστε το αυτοκίνητο
Ο άλλος βρίσκεται στην παθητική φωνή, και συγκεκριμένα στην οριστική του ενεστώτα:
Η προστακτική είναι μία από τις τρεις εγκλίσεις των ρημάτων. Φανερώνει προσταγή, παράκληση και παρεμφερείς έννοιες, όπως οδηγία, παρακίνηση ή συμβουλή.
Παραδείγματα:
Τηλεφώνησέ του τώρα!
Μίλα πιο σιγά, κοιμάται το μωρό.
Προσθέστε το κακάο και ανακατέψτε.
Έλα να φάμε παρέα!
Φόρεσε το μπουφάν σου, κάνει κρύο.
Στο δεύτερο πρόσωπο
Η προστακτική έχει ξεχωριστό τύπο μόνο στο β΄ πρόσωπο, που είναι και το πιο συνηθισμένο: φύγε (εσύ), φύγετε (εσείς)
Όταν δε σχηματίζονται τύποι στο β΄ πρόσωπο, δανειζόμαστε τους αντίστοιχους της υποτακτικής: να στερείς, να ντύνεσαι, να το θυμάσαι
Το ίδιο κάνουμε και όταν τη χρειαζόμαστε στα άλλα πρόσωπα:
να φύγει (αυτός), να φύγουν (αυτές)
ας λέει ό,τι θέλει, ας φάμε (εμείς)
Σε μερικές περιπτώσεις για το α΄ πρόσωπο του πληθυντικού δανειζόμαστε τον αντίστοιχο τύπο του ενεστώτα: Πάμε! Φεύγουμε!
Δύο μορφές
Η προστακτική διακρίνεται σε απλή και συνεχή.
(α) Η απλή προστακτική σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα (χωρίς την αύξηση που μπορεί να υπάρχει) και φανερώνει αυτό που σημαίνει το ρήμα απλά ή στιγμιαία: έ-γραψ-α → γράψε
(β) Η συνεχής προστακτική σχηματίζεται από το ενεστωτικό θέμα και έχει την έννοια της συνέχειας, της διάρκειας και της επανάληψης: γράφ-ω → γράφε
Πιο σπάνια είναι η συντελεσμένη προστακτική (με τους αντίστοιχους τύπους της συντελεσμένης υποτακτικής): να έχεις διαβάσει μέχρι τις έξι, να έχεις ντυθεί μέχρι να γυρίσω
Οι τύποι της ενεργητικής φωνής
Η απλή προστακτική έχει παρόμοιες καταλήξεις και στις δύο συζυγίες, ενώ η συνεχής διαφορετικές.
Σε κάποια συχνόχρηστα ρήματα η συνεχής προστακτική μπορεί να έχει και την έννοια της απλής.
(α΄ συζυγία)
λέω → πες, λέγε
προσέχω → πρόσεξε, πρόσεχε
τρώω → φάε, τρώγε
(β΄ συζυγία)
κοιτώ → κοίταξε, κοίτα
κρατώ → κράτησε, κράτα
μιλώ → μίλησε, μίλα
περνώ → πέρασε, πέρνα
προχωρώ → προχώρησε, προχώρα
ρωτώ → ρώτησε, ρώτα
σταματώ → σταμάτησε, σταμάτα
Οι τύποι της παθητικής φωνής
Η απλή προστακτική έχει παρόμοιες καταλήξεις και στις δύο συζυγίες, αλλά σχηματίζεται από διαφορετικά αοριστικά θέματα: έ-ντυσ-α → ντύσ-ου, ντύθ-ηκα → ντυθ-είτε
Η συνεχής προστακτική δε σχηματίζει τύπους (δανειζόμαστε τους αντίστοιχους τύπους της υποτακτικής).
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Απλή Προστακτική
[ντύθ-ηκα] ντύσ-ου ντυθ-είτε
Συνεχής Προστακτική
[ντύν-ομαι] (να ντύνεσαι) (να ντύνεστε)
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Απλή Προστακτική
[αγαπ-ήθηκα] αγαπ-ήσου αγαπ-ηθείτε
Συνεχής Προστακτική
[αγαπ-ιέμαι] (να αγαπιέσαι) (να αγαπιέστε)
[στερ-ήθηκα] στερ-ήσου στερ-ηθείτε
[στερ-ούμαι] (να στερείσαι) (να στερείστε)
[θυμ-ήθηκα] θυμ-ήσου θυμ-ηθείτε
[θυμ-άμαι] (να θυμάσαι) (να θυμάστε)
[εγγυ-ήθηκα] εγγυ-ήσου εγγυ-ηθείτε
[εγγυ-ώμαι] (να εγγυάσαι) (να εγγυάστε)
Άρνηση
Η προστακτική δεν έχει τύπους για την άρνηση, οπότε δανειζόμαστε τους αντίστοιχους της υποτακτικής:
μη μιλάς, μην του μιλάς
μην ντραπείς, μη με ντραπείς
Δεύτερος τόνος
Όταν οι προστακτικές ακολουθούνται από μονοσύλλαβες αντωνυμίες εμφανίζεται και ένας δεύτερος τόνος. Αυτό συμβαίνει:
(α) Στις προπαροξύτονες: διάβασέ το, μίλησέ μου, κάλεσέ τον, πήγαινέ τους
(β) Στις παροξύτονες που ακολουθούνται από δύο τέτοιες αντωνυμίες: στείλε μού το, δώσε τού το (αλλά: στείλ’ το μου, δώσ’ του το)
Οι δισύλλαβοι τύποι του αορίστου (όπως και του παρατατικού) παίρνουν σε κάποια πρόσωπα μια επιπλέον συλλαβή πριν το θέμα τους, την αύξηση:
γράφω → έ-γραψα
λαμβάνω → έ-λαβα
Αν τα ρήματα αυτά είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση, η αύξηση (εφόσον είναι αναγκαία) μπαίνει και πάλι πριν το θέμα τους:
υπο-γράφω → υπο-έ-γραψα → υπ-έ-γραψα
ανα-λαμβάνω → ανα-έ-λαβα → αν-έ-λαβα
Στην περίπτωση αυτή οι προθέσεις μπορεί να χάσουν το τελικό τους φωνήεν για λόγους ευφωνίας.
Λίγη προσοχή
Η απλή προστακτική σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα, το οποίο δεν περιλαμβάνει την αύξηση:
έ-γραψα → γράψε
έ-λαβα → λάβε
Στα σύνθετα ρήματα, ωστόσο, παρατηρούνται μερικές φορές λάθη. Κάποιοι φτιάχνουν την προστακτική από ολόκληρο τον αόριστο, μαζί με την αύξηση, αλλάζοντας απλώς τις καταλήξεις.
Αυτό δημιουργεί γλωσσικά... τερατάκια και καλό είναι να το αποφεύγουμε:
υπέγραψα → υπέγραψε (!)
ανέλαβα → ανέλαβε (!)
Το σωστό, βέβαια, είναι να αφαιρούμε την αύξηση και να χρησιμοποιούμε μόνο το αοριστικό θέμα:
υπ-έ-γραψα → υπό-γραψε
αν-έ-λαβα → ανά-λαβε
Με την αφαίρεση της αύξησης, μάλιστα, οι προθέσεις επανακτούν το τελικό τους φωνήεν.
Ουπς! Κόκκινο τερατάκι!
Μικρός κατάλογος
Ορίστε μερικά ακόμη σύνθετα ρήματα με τη σωστή προστακτική τους:
ανέβαλα → ανάβαλέ το (όχι ανέβαλε)
ανέφερα → ανάφερέ το (όχι ανέφερε)
αντέγραψα → αντίγραψέ το (όχι αντέγραψε)
αντικατέστησα → αντικατάστησέ το (όχι αντικατέστησε)
απέδειξα → απόδειξέ μου (όχι απέδειξε)
επανέλαβα → επανάλαβέ το (όχι επανέλαβε)
επέστρεψα → επίστρεψέ το (όχι επέστρεψε)
επέτρεψα → επίτρεψέ μου (όχι επέτρεψε)
παρήγγειλα → παράγγειλε (όχι παρήγγειλε)
Σε κάθε περίπτωση, αν η προστακτική σάς φαίνεται παράξενη, μπορείτε πάντα να δανείζεστε τον αντίστοιχο τύπο της υποτακτικής:
επ-έ-μεινα → επί-μεινε στην άποψή σου (να επιμείνεις)
Οι φράσεις με αρχαιόμορφη προστακτική αποτελούν «γλωσσικά απολιθώματα», είναι δηλαδή στερεότυπες ομάδες λέξεων (ή και μόνο μία λέξη) που κληρονομήσαμε από παλαιότερες περιόδους της γλώσσας μας.
Οι φράσεις αυτές εμπλουτίζουν τον λόγο μας, αλλά και υπενθυμίζουν τη μακραίωνη ιστορία των ελληνικών. Είναι σημαντικό να τις γνωρίζουμε, για να αποφεύγουμε και τυχόν λάθη.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ: inschool.gr