Η οικογένεια του τροχού

Παράγωγες λέξεις

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ

• τροχ-αίος (η Τροχαία, το τροχαίο)
• τροχ-ιά
• τροχ-ίζω

Σύνθετες λέξεις

ΠΡΩΤΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• τροχο-βίλα, τροχοδρομώ, τροχονόμος, τροχοπέδη, τροχοπέδιλο, τροχόσπιτο, τροχοφόρο, τροχ-ήλατος

ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• -τροχος: δίτροχος, τετράτροχος

Τροχόσπιτο

Φράσεις

ΜΕ ΑΛΛΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ

• ο τροχός της τύχης

ΜΕ ΕΠΙΘΕΤΟ

• εφεδρικός τροχός (η ρεζέρβα)
• ο τελευταίος τροχός της αμάξης

Εξάσκηση

Πατήστε στην εικόνα και παίξτε με την οικογένεια της λέξης «τροχός»:

Οικογένειες λέξεων --- δρόμος --- οδός --- τροχός

Μετακινήσεις

ΠΗΓΕΣ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Λεξικό των Παραγώγων και Συνθέτων της Νέας Ελληνικής (Γ. Μπαμπινιώτη, Κέντρο Λεξικολογίας, 2016)
ΕΙΚΟΝΑ: autotrader.co.uk
ΚΟΥΙΖ: inschool.gr

Οικογένειες λέξεων

Αφιέρωμα

Πολλές λέξεις είναι συγγενείς μεταξύ τους και απαρτίζουν οικογένειες. Μία λέξη είναι η «μαμά» της οικογένειας, ενώ τα «παιδιά» μπορεί να είναι:

• Παράγωγες λέξεις
• Σύνθετες λέξεις
• Φράσεις δύο ή περισσότερων λέξεων

Ας δούμε, για παράδειγμα, την οικογένεια που σχηματίζει το ουσιαστικό «κύκλος»:

1 Οι παράγωγες λέξεις φτιάχνονται με την προσθήκη μιας νέας κατάληξης:

• κυκλ-άκι
• κυκλ-ικός
• κυκλ-ώνω

2 Οι σύνθετες λέξεις φτιάχνονται από την ένωση με μια άλλη λέξη. Τότε το ουσιαστικό μας βρίσκεται στο πρώτο ή στο δεύτερο συνθετικό της νέας λέξης:

• κυκλο-φορώ
• δί-κυκλο

3 Οι φράσεις φτιάχνονται από τη στενή «παρέα» της αρχικής λέξης με κάποια άλλη. Τότε σχηματίζουν μια έκφραση με ιδιαίτερη σημασία:

• κύκλος μαθημάτων
• φαύλος κύκλος

«Εγγόνια» και «δισέγγονα»

Πολλές παράγωγες και σύνθετες λέξεις δημιουργούν τη δική τους οικογένεια, τα δικά τους «παιδιά» και «εγγόνια», οπότε το... σόι της αρχικής λέξης μεγαλώνει:

• κύκλος → κυκλώνω → κύκλωμα
• κύκλος → κυκλώνω → ανακυκλώνω
• κύκλος → κυκλοφορώ → κυκλοφορία → κυκλοφοριακός

Ορθογραφία

Οι οικογένειες των λέξεων δε δείχνουν μόνο πόσο πλούσια είναι μια γλώσσα, αλλά μας βοηθούν και στην ορθογραφία. Το ύψιλον του κύκλου, για παράδειγμα, περνάει σε όλους τους απογόνους του. Μια χαρά!

Εξάσκηση

Πατήστε στην εικόνα

Γνωρίστε μερικές ακόμη οικογένειες στις αναρτήσεις που ακολουθούν:

Οικογένειες λέξεων --- δρόμος --- οδός --- τροχός

ΑφιερώματαΛέξειςΟρθογραφία

ΕΙΚΟΝΕΣ: tenstickers.gr, altpress.gr, podilato98.blogspot.com
ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗ ΕΞΑΣΚΗΣΗ: inschool.gr

Η οικογένεια του δρόμου

Παράγωγες λέξεις

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ

• δρομ-άκι
• δρομ-άκος
• δρομ-έας
• δρόμ-ωνας

Βυζαντινός δρόμωνας

Σύνθετες λέξεις

ΠΡΩΤΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• δρομο-λόγιο, δρομολογώ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• -δρομος: αμφίδρομος, ανάδρομος, αυτοκινητόδρομος, διάδρομος (αεροδιάδρομος), ιππόδρομος, καρόδρομος, κατσικόδρομος, λεωφορειόδρομος, μονόδρομος, παλίνδρομος, παλιόδρομος, παράδρομος, πεζόδρομος, περίδρομος, ποδαρόδρομος, ποδηλατόδρομος, πρόδρομος, σιδηρόδρομος, τροχιόδρομος, χωματόδρομος
• -δρόμος: αρματοδρόμος, ιστιοδρόμος, λαμπαδηδρόμος, μαραθωνοδρόμος, παγοδρόμος, ταχυδρόμος, χιονοδρόμος

Χωματόδρομος

• -δρόμι: σταυροδρόμι
• -δρομία: αρματοδρομία, ιστιοδρομία, λαμπαδηδρομία, σκυταλοδρομία, σταδιοδρομία
• -δρομικός: αναδρομικός, ιστιοδρομικός, καταδρομικός, σιδηροδρομικός, ταχυδρομικός, χιονοδρομικός
• -δρόμιο: αεροδρόμιο, ελικοδρόμιο, παγοδρόμιο, πεζοδρόμιο
• -δρομο: σύνδρομο
• -δρομή: αναδρομή, αποδρομή, διαδρομή, εκδρομή, επιδρομή, καταδρομή, παραδρομή, συνδρομή
• -δρομώ: αλλαξοδρομώ, λοξοδρομώ, μονοδρομώ, οπισθοδρομώ, παγοδρομώ, παλινδρομώ, πεζοδρομώ, πελαγοδρομώ, σταδιοδρομώ, ταχυδρομώ
• -δρόμηση: μονοδρόμηση, οπισθοδρόμηση, παλινδρόμηση, πεζοδρόμηση
• -δρόμισμα: πισωδρόμισμα

Φράσεις

ΜΕ ΑΛΛΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ

• αγώνας δρόμου, παιδί του δρόμου, τέχνη του δρόμου
• δρόμος ταχύτητας, δρόμος αντοχής, δρόμος μετ’ εμποδίων
• ο δρόμος της ζωής, ο δρόμος της Αρετής και της Κακίας

ΜΕ ΕΠΙΘΕΤΟ

• ανώμαλος δρόμος
• μένω στους πέντε δρόμους

Εξάσκηση

Πατήστε στην εικόνα και παίξτε με την οικογένεια της λέξης «δρόμος»:

Η οικογένεια της οδού

Οικογένειες λέξεων --- δρόμος --- οδός --- τροχός

Μετακινήσεις

ΠΗΓΕΣ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Λεξικό των Παραγώγων και Συνθέτων της Νέας Ελληνικής (Γ. Μπαμπινιώτη, Κέντρο Λεξικολογίας, 2016)
ΕΙΚΟΝΕΣ: el.wiktionary.org, spitogatos.gr, AlphaNews.Live@youtube
ΚΟΥΙΖ: inschool.gr

Η οικογένεια της οδού

Παράγωγες λέξεις

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ

• οδ-εύω
• οδ-ικός

Σύνθετες λέξεις

ΠΡΩΤΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• οδο-γέφυρα, οδοδείκτης, οδοκαθαριστής, οδομαχία, οδοποιία, οδοσήμανση, οδόσημο, οδόστρωμα, οδοστρωτήρας, οδόφραγμα, οδ-⁠ηγός, οδηγία
• οδοι-πόρος

Οδοιπόρος

ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ

• -οδος: άνοδος (επάνοδος), δίοδος, είσοδος, έξοδος (διέξοδος, αδιέξοδος, πολυέξοδος), έφοδος, κάθοδος, μέθοδος, πάροδος, περίοδος, πρόοδος, πρόσοδος, σύνοδος
• -οδός: συνοδός (αεροσυνοδός)
• -οδεία: περιοδεία, συνοδεία
• -οδώνω: ευοδώνω
• -όδιος: εξόδιος, πλανόδιος
• -όδιο: ηλεκτρόδιο, επεισόδιο, εφόδιο, κατευόδιο
• -όδια: διόδια, Εισόδια

Φράσεις

ΜΕ ΑΛΛΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ

• οδός Σταδίου, οδός Πανεπιστημίου

ΜΕ ΕΠΙΘΕΤΟ

• εθνική οδός, επαρχιακή οδός
• Αττική Οδός, Εγνατία Οδός, Ιόνια Οδός
• διά της πλαγίας οδού, διά της τεθλασμένης οδού
• εν μέση οδώ

ΜΕ ΠΡΟΘΕΣΗ

• είμαι καθ’ οδόν

Η οικογένεια του δρόμου

Οικογένειες λέξεων --- δρόμος --- οδός --- τροχός

Μετακινήσεις

ΠΗΓΕΣ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Λεξικό των Παραγώγων και Συνθέτων της Νέας Ελληνικής (Γ. Μπαμπινιώτη, Κέντρο Λεξικολογίας, 2016)
ΕΙΚΟΝΕΣ: 2becomeoncejourney.wordpress.com, youtruck.gr

Τα επίθετα σε -ος -ος -ο

Προσοχή στο θηλυκό!

Αυτά τα επίθετα μας έρχονται από τα αρχαία ελληνικά και πλέον τα συναντούμε σπάνια.

Παράδειγμα:

• ο ενεργός πολίτης
• η ενεργός συμμετοχή
• το ενεργό ηφαίστειο

Σήμερα τα περισσότερα σχηματίζουν το θηλυκό σε -η ή -α και δεν ξεχωρίζουν από τα περισσότερα επίθετά μας.

ο έρημος δρόμος, η έρημη περιοχή, το έρημο σπίτι

Ωστόσο, κάποια θηλυκά σε -ος έχουν επιβιώσει. Μερικά τα συναντούμε μόνο σε συγκεκριμένες φράσεις, αλλά τα πιο πολλά έχουν γίνει ουσιαστικά. Είναι τα γνωστά θηλυκά σε -ος.

Υδρόγειος σφαίρα

Φράσεις

Τα θηλυκά επίθετα σε -ος κλίνονται όπως τα αρσενικά σε -ος.

Ο τόνος είναι σταθερός σε όλες τις πτώσεις, εκτός αν τονίζονται στην προπαραλήγουσα. Τότε, κατά κανόνα, στις γενικές και στην αιτιατική πληθυντικού ο τόνος πηγαίνει στην παραλήγουσα.

Φράσεις με οξύτονα θηλυκά σε -ος:

• γενεσιουργός αιτία
• ενεργός δράση, ενεργός συμμετοχή, ενεργός υπηρεσία
• εξαγωγός χώρα
• βαμβακοπαραγωγός χώρα, καπνοπαραγωγός χώρα
• ειδοποιός διαφορά, ενοποιός δύναμη, ζωοποιός δύναμη

Φράσεις με παροξύτονα θηλυκά σε -ος:

• γηπεδούχος ομάδα
• κεντρομόλος δύναμη
• λαχειοφόρος αγορά
• σεισμογόνος περιοχή
• Zωοδόχος Πηγή, ουροδόχος κύστη, χοληδόχος κύστη

Φράσεις με προπαροξύτονα θηλυκά σε -ος:

• ανάδοχος εταιρεία
• ανήκεστος βλάβη
• Άπτερος Nίκη
• εγκύκλιος παιδεία
• εύφημος μνεία
• φυγόκεντρος δύναμη
• έγγειος ιδιοκτησία, έγγειος πρόσοδος, υδρόγειος σφαίρα
• αχίλλειος πτέρνα, δαμόκλειος σπάθη, πύρρειος νίκη

Ουσιαστικοποιημένα θηλυκά

Τα περισσότερα θηλυκά επίθετα σε -ος έχουν επιβιώσει ως ουσιαστικά. Μπορεί σήμερα να λέμε:

• ο έρημος δρόμος, η έρημη περιοχή, το έρημο σπίτι

...αλλά ως ουσιαστικό το θηλυκό κρατά την παλαιά του κατάληξη:

• Η Σαχάρα είναι η μεγαλύτερη έρημος (εννοείται περιοχή) της Αφρικής.

Έρημος

Τα θηλυκά σε -ος

Επίθετα

ΠΗΓΕΣ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Βικιλεξικό
ΕΙΚΟΝΕΣ: giftsaustralia.com.au, EthnosNewspaper@youtube, versustravel.eu

Τα θηλυκά σε -ος

Αυτά τα όμορφα θηλυκά θέλουν προσοχή, γιατί κλίνονται όπως τα αρσενικά σε -ος:

• ο δρόμος, του δρόμου, τον δρόμο
  η οδός, της οδού, την οδό
• οι δρόμοι, των δρόμων, τους δρόμους
  οι οδοί, των οδών, τις οδούς

Πολλά από αυτά φανερώνουν κάποια ιδιότητα, κυρίως επάγγελμα, και τα συναντούμε και σε αρσενικό γένος:

• ο βοηθός - η βοηθός
• ο οπαδός - η οπαδός
• ο εκπαιδευτικός - η εκπαιδευτικός
• ο φωτογράφος - η φωτογράφος

Κάποια άλλα έχουν δημιουργηθεί από το θηλυκό των αρχαιόκλιτων επιθέτων σε -ος -ος -ο:

• η έρημος (εννοείται περιοχή)
• η κάθετος (εννοείται γραμμή)

Κλίση

Τα πιο πολλά θηλυκά σε -ος είναι οξύτονα ή παροξύτονα, οπότε τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή. Μια χαρά!

Ενικός αριθμός

η
της
την
 

οδός
οδού
οδό
οδέ

Πληθυντικός αριθμός

οι
των
τις
 

οδοί
οδών
οδούς
οδοί

Έτσι κλίνονται τα θηλυκά:

• άμμος, αοιδός, άρκτος, ατραπός
• βάτος, βίβλος, βοηθός
• γεωπόνος, γιατρός (οδοντογιατρός), γνάθος
• δέλτος, δικηγόρος, δοκός, δολοφόνος
• εργολάβος, εφοριακός
• ιατρός, ιστιοπλόος
• κηπουρός, κιβωτός, κόπρος, κτηνοτρόφος
• λέμβος
• νήσος, νόσος, νοσταλγός
• οδός (συνοδός, αεροσυνοδός), οπαδός
• πασαδόρος, πιλότος, πλίνθος, πολεοδόμος, πυγμάχος
• ράβδος
• σορός, στενωπός
• τάφρος, τροφός
• χρυσοχόος
• ψήφος

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται ακόμη:

1 Τα οξύτονα και παροξύτονα κύρια ονόματα σε -ος. Τα συναντούμε μόνο στον ενικό αριθμό. (παραδείγματα)

• Αιδηψός, Αμοργός, Άνδρος
• Βηρυτός, Βίβλος
• Γαύδος, Γυάρος
• Δήλος
• Θάσος, Θεοτόκος
• Ίμβρος, Ίος, Ιωλκός
• Κάσος, Κέρος, Κύθνος, Κύπρος
• Λεμεσός, Λέρος, Λέσβος, Λήμνος, Λίνδος
• Μήλος
• Νάξος
• Οδησσός
• Παρθένος, Πάρος, Πάτμος, Πάφος, Πίνδος, Πύλος
• Ρόδος
• Σάμος, Σίφνος, Σκιάθος, Σκύρος, Σύρος
• Τένεδος, Τήλος, Τήνος
• Χίος

2 Τα θηλυκά σε -ικός. Κατά κανόνα φανερώνουν το επάγγελμα μιας γυναίκας. (παραδείγματα)

• αισθητικός, ακαδημαϊκός, αξιωματικός, αστυνομικός
• δικαστικός
• εκπαιδευτικός
• ιστορικός
• κριτικός (βιβλιοκριτικός, μουσικοκριτικός), κωμικός
• μαθηματικός, μηχανικός, μουσικός
• νομικός
• ορθοπεδικός
• πολιτικός
• στρατιωτικός
• φυσικός (αστροφυσικός)
• χημικός

3 Τα σύνθετα θηλυκά που έχουν ως δεύτερο συνθετικό τις καταλήξεις που ακολουθούν. Αν πατήσετε πάνω τους, θα δείτε μερικά παραδείγματα.

• -αγός: ναυαγός, ξεναγός, πυραγός
• -αγωγός: δημαγωγός, νηπιαγωγός (βρεφονηπιαγωγός), παιδαγωγός, παραγωγός
• -βόλος: δισκοβόλος, σφαιροβόλος, σφυροβόλος
• -γράφος: αθλητικογράφος, αρθρογράφος, βιογράφος, γελοιογράφος, δακτυλογράφος, δημοσιογράφος, εικονογράφος, επιστολογράφος, ευθυμογράφος, ζωγράφος, καλλιγράφος, μυθιστοριογράφος, ορθογράφος, σεναριογράφος, σκιτσογράφος, συμβολαιογράφος, τοπογράφος, φωτογράφος, χορογράφος
• -δόχος: καπνοδόχος, ξενοδόχος, τεφροδόχος
• -δρόμος: παγοδρόμος, ταχυδρόμος, χιονοδρόμος
• -εργός: απεργός, συνεργός
• -ηγός: αρχηγός (υπαρχηγός), θαλαμηγός, οδηγός (συνοδηγός), χορηγός
• -κόμος: ανθοκόμος, βρεφοκόμος (βρεφονηπιοκόμος), τραπεζοκόμος
• -λόγος: ακτινολόγος, αναισθησιολόγος, ανθρωπολόγος, απουσιολόγος, αρχαιολόγος, αστρολόγος, βοτανολόγος, γαστρεντερολόγος, γεωλόγος, γλωσσολόγος, γυναικολόγος, δασολόγος, δερματολόγος, διαιτολόγος, διατροφολόγος, εγκληματολόγος, ενδυματολόγος, ηλεκτρολόγος, θεατρολόγος, καρδιολόγος, λοιμωξιολόγος, μετεωρολόγος, μηχανολόγος, μικροβιολόγος, νευρολόγος, οικονομολόγος, παθολόγος, περιβαλλοντολόγος, πνευμονολόγος, σεισμολόγος, συγκοινωνιολόγος, συνταγματολόγος, ψυχολόγος (παιδοψυχολόγος), ωτορινολαρυγγολόγος
• -νόμος: αστρονόμος, αστυνόμος (υπαστυνόμος, ανθυπαστυνόμος), βιβλιοθηκονόμος, δασονόμος, κληρονόμος, οικονόμος, τροχονόμος
• -ουργός: αυτουργός, δημιουργός, λειτουργός, στιχουργός, ταχυδακτυλουργός, υπουργός (πρωθυπουργός, υφυπουργός), χειρουργός (ή χειρούργος)

Η πρωθυπουργός της Φινλανδίας Σάνα Μάριν (2019-σήμερα)

• -ούχος: αδειούχος, αξιωματούχος, δικαιούχος, εκατομμυριούχος, κεφαλαιούχος, κυπελλούχος, οικοπεδούχος, περιπτερούχος, πρατηριούχος, πτυχιούχος, συνταξιούχος
• -ποιός: αρτοποιός, ειρηνοποιός, ηθοποιός, κακοποιός, κοσμηματοποιός, ταραχοποιός, τραγουδοποιός, φαρμακοποιός
• -πόρος: αεροπόρος, οδοιπόρος (συνοδοιπόρος)
• -τόμος: λαιμητόμος, διχοτόμος
• -φάγος: βιβλιοφάγος, εφημεριδοφάγος, κρεατοφάγος, σαρκοφάγος, χορτοφάγος
• -φόρος: ζωοφόρος (ή ζωφόρος), κανονιοφόρος, λεωφόρος, μασκοφόρος, σημαιοφόρος, σκευοφόρος, ψηφοφόρος
• -ωδός: επωδός, τραγωδός, χορωδός
• -ωρός: ακταιωρός, θυρωρός, τιμωρός

Τα προπαροξύτονα

Τα προπαροξύτονα θηλυκά σε -ος, όπως και κάποια προπαροξύτονα αρσενικά σε -ος, σε τρεις πτώσεις μετακινούν τον τόνο στην παραλήγουσα.

Ενικός αριθμός

η
της
την
 

παράγραφος
παραγράφου
παράγραφο
παράγραφε

Πληθυντικός αριθμός

οι
των
τις
 

παράγραφοι
παραγράφων
παραγράφους
παράγραφοι

Έτσι κλίνονται τα θηλυκά:

• άβυσσος, άκατος (βενζινάκατος, πυραυλάκατος, σεληνάκατος, τορπιλάκατος), ακόλουθος, αλφάβητος, αντίζηλος, απόστροφος, άσφαλτος, άτρακτος
• βάσανος, βιβλιοθηκάριος, βιομήχανος
• δήμαρχος (αντιδήμαρχος), διαγώνιος, διάδοχος, διάλεκτος, διάμεσος, δικάσιμος
• εγκύκλιος, έγκυος, έμπορος, ένορκος, επέτειος, επίτοκος, επίτροπος, έρημος
• ήπειρος
• καγκελάριος, κάθετος, κατακόρυφος, κατάσκοπος, κλιμακτήριος
• μεθόριος (παραμεθόριος)
• όμηρος
• παράγραφος, παρακαμπτήριος, περίπολος, πρόξενος, πύελος
• σύγκλητος, σύζυγος, σύμβουλος, συνάδελφος, συνέταιρος
• τήβεννος, τρόφιμος
• υδρόγειος, ύπαιθρος, υπήκοος, υφήλιος, υψικάμινος
• φιλόλογος, φιλόσοφος

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται ακόμη:

1 Τα προπαροξύτονα κύρια ονόματα σε -ος. Τα συναντούμε μόνο στον ενικό αριθμό. (παραδείγματα)

• Αγχίαλος, Αίγυπτος, Αλόννησος, Αμμόχωστος, Αντίπαρος, Απείρανθος
• Ελαφόνησος, Επίδαυρος
• Ζάκυνθος
• Ήπειρος
• Κάλυμνος, Κάρπαθος, Κάρυστος, Κίμωλος, Κίναρος, Κόρινθος
• Μακρόνησος, Μεγαλόνησος, Μεσόγειος, Μύκονος
• Ναύπακτος, Νίσυρος
• Πελοπόννησος, Πέραμος, Πέργαμος
• Σέριφος, Σίκινος, Σκόπελος
• Τέλενδος, Τένεδος
• Φολέγανδρος
• Ψέριμος

2 Τα σύνθετα θηλυκά που έχουν ως δεύτερο συνθετικό τις καταλήξεις που ακολουθούν. Αν πατήσετε πάνω τους, θα δείτε μερικά παραδείγματα.

• -άλληλος: παράλληλος, υπάλληλος (εμποροϋπάλληλος, ξενοδοχοϋπάλληλος, τραπεζοϋπάλληλος)
• -δικος: αντίδικος, διάδικος
• -εδρος: πάρεδρος, πρόεδρος (αντιπρόεδρος, συμπρόεδρος), σύνεδρος
• -ήγορος: κατήγορος, συνήγορος
• -ίατρος: κτηνίατρος, οδοντίατρος, οφθαλμίατρος, παιδίατρος, ψυχίατρος
• -κάμηλος: προβατοκάμηλος, στρουθοκάμηλος
• -μαχος: σύμμαχος, υπέρμαχος
• -μετρος: διάμετρος, παράμετρος, περίμετρος
• -νησος: μεγαλόνησος, χερσόνησος
• -οδος: άνοδος (επάνοδος), δίοδος, είσοδος, έξοδος (διέξοδος), έφοδος, κάθοδος, μέθοδος, πάροδος, περίοδος, πρόοδος, πρόσοδος, σύνοδος
• -οικος: άποικος, ένοικος, έποικος, κάτοικος (συγκάτοικος)
• -οχος: κάτοχος (προκάτοχος), μέτοχος (συμμέτοχος), πάροχος
• -πρόσωπος: αντιπρόσωπος, εκπρόσωπος
• -σέληνος: ημισέληνος, πανσέληνος
• -τροφος: οικότροφος, σύντροφος, υπότροφος
• -φωνος: μεσόφωνος, υψίφωνος

Η κλητική

Όπως και στα αρσενικά σε -ος, η κλητική μερικές φορές λήγει σε -ο: άμμο, Κύπρο

Κύπρος

Ουσιαστικά

ΠΗΓΕΣ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Βικιλεξικό
ΕΙΚΟΝΕΣ: centerwebtv@youtube, PressandInformationOfficeRepublicofCyprus@youtube, flash.gr, phile.news

Η εποχή του Ιουστινιανού

6ος αιώνας μ.Χ.

Αφιέρωμα

Ο Ιουστινιανός ήταν ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Κυβέρνησε την αυτοκρατορία για σχεδόν σαράντα χρόνια (527-565) και σφράγισε με το έργο του τον 6ο αιώνα.

Ο Ιουστινιανός (λεπτομέρεια από ψηφιδωτό στη Ραβένα της Ιταλίας)

Ο Ιουστινιανός είχε επηρεαστεί από την παιδεία και το παλαιό μεγαλείο του ρωμαϊκού κόσμου. Η μητρική του γλώσσα ήταν τα λατινικά και είχε σπουδαία μόρφωση.

Ισχυρή κεντρική εξουσία

Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του (532) αντιμετώπισε μια επαναστατική κίνηση, τη Στάση του Νίκα, που λίγο έλειψε να του στοιχίσει τον θρόνο.

Μετά την αιματηρή καταστολή της εξέγερσης ισχυροποίησε την κεντρική εξουσία της αυτοκρατορίας και τη θέση του. Σύμφωνα με τον Ιουστινιανό, ο αυτοκράτορας ήταν ο εκλεκτός του Θεού, ο οποίος, σε ένδειξη εμπιστοσύνης, του είχε δώσει το προνόμιο να κυβερνά για το καλό των υπηκόων του.

Θρησκευτική πολιτική

Στον θρησκευτικό τομέα προσπάθησε να επιβάλει το επίσημο δόγμα του χριστιανισμού σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό εξαπέλυσε συστηματικούς διωγμούς εναντίον όσων πίστευαν σε χριστιανικές αιρέσεις (αιρετικοί), αλλά και όσων εξακολουθούσαν να πιστεύουν στη θρησκεία των Ελλήνων (εθνικοί).

Το 529 έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας, με πιο γνωστή την Ακαδημία που είχε ιδρύσει ο Πλάτωνας εννέα αιώνες πριν, ενώ αργότερα στέρησε από τους αιρετικούς και τους εθνικούς το δικαίωμα της ιδιοκτησίας.

«Η Σχολή των Αθηνών», έργο του Ιταλού ζωγράφου και αρχιτέκτονα Ραφαήλ (Βατικανό, 1509-1511). Στο κέντρο του πίνακα εικονίζονται ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης.

Παράλληλα, φρόντισε με κάθε μέσο να διαδώσει τον χριστιανισμό και έξω από τα σύνορα του κράτους, σε λαούς του Καυκάσου και της Ανατολικής Αφρικής.

Μια ιδιαίτερη στιγμή στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν η οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για το μεγαλοπρεπέστερο μνημείο της χριστιανικής λατρείας, ένα καύχημα της χριστιανικής αρχιτεκτονικής.

Άποψη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (λιθογραφία του Louis Haghe, 1852)

Ο ναός «της Σοφίας του Θεού» χτίστηκε σε μικρό χρονικό διάστημα (532-537). Αρχιτέκτονές του ήταν ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος, σύμβουλοι του αυτοκράτορα για τα δημόσια έργα.

Διοίκηση και οικονομία

Το σπουδαιότερο και διαρκέστερο έργο του αυτοκράτορα υπήρξε η κωδικοποίηση των ρωμαϊκών νόμων που βρήκε, δηλαδή η οργάνωσή τους κατά θέμα. Αυτό διευκόλυνε την ομαλή απονομή της δικαιοσύνης. Ταυτόχρονα, οι νέοι νόμοι που χρειάζονταν εκδίδονταν στην ελληνική γλώσσα για να είναι κατανοητοί από τον λαό.

Η νομοθεσία της εποχής του Ιουστινιανού είναι γνωστή ως Ιουστινιάνειος Κώδικας και έχει ανεκτίμητη αξία. Υπήρξε ένα τεράστιο βήμα για τη δημιουργία ενός κράτους δικαίου και αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται το σύγχρονο αστικό δίκαιο σε πολλές χώρες της Ευρώπης.

Παράλληλα ο αυτοκράτορας:

• Απαγόρευσε στους μεγαλοκτηματίες να παίρνουν τα κτήματα των μικροϊδιοκτητών γειτόνων τους για χρέη που τους όφειλαν.
• Φορολόγησε τους πολίτες ανάλογα με τα εισοδήματά τους.
• Οργάνωσε τη λειτουργία της αγοράς, των λιμανιών και των εμπορικών δρόμων.
• Οργάνωσε τον στρατό και ασφάλισε τα σύνορα με μια σειρά από φρούρια.

Ο εξοπλισμός των στρατιωτών και τα φρούρια των συνόρων έκαναν το κράτος ασφαλέστερο

Τέλος, έφερε από την Κίνα το μυστικό εκτροφής του μεταξοσκώληκα. Τα μεταξωτά προϊόντα ήταν πανάκριβα και η μεταξουργία έφερε μεγάλα έσοδα στην αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο θα είχε πλέον το μονοπώλιο στην παραγωγή μεταξιού στην Ευρώπη για τους επόμενους έξι αιώνες.

Επιθετικοί πόλεμοι

Ο Ιουστινιανός προσπάθησε να αποκαταστήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην παλαιά της έκταση, κατακτώντας εδάφη στα δυτικά. Στο διάστημα της βασιλείας του κατόρθωσε να ανακτήσει

• την υπόλοιπη Βόρεια Αφρική από τους Βανδάλους,
• την ιταλική χερσόνησο από τους Οστρογότθους και
• τη νοτιοανατολική Ισπανία από τους Βησιγότθους.

Το βυζαντινό κράτος στην αρχή της βασιλείας του Ιουστινιανού (πράσινο χρώμα) και στο τέλος της (μοβ χρώμα)

Έτσι, η Μεσόγειος έγινε στο μεγαλύτερο μέρος της «βυζαντινή λίμνη», όπως παλαιότερα ήταν «ρωμαϊκή λίμνη».

Αμυντικοί πόλεμοι

Οι δύο υπερδυνάμεις της εποχής ήταν το Βυζάντιο και η Περσία στα ανατολικά του. Ο Ιουστινιανός αντιμετώπισε τις επιθέσεις από τους Πέρσες πότε με αμυντικούς πολέμους, πότε με ανάπαυλες ειρηνικών ελιγμών (συνθήκες ειρήνης που παραβιάζονταν μετά από κάποιο χρονικό διάστημα), αλλά και με οικονομικές παραχωρήσεις.

Λόγω των στρατιωτικών αναγκών που είχε στη Δύση και στην Ανατολή, ο Ιουστινιανός υποχρεώθηκε να αποσύρει στρατεύματα από τα βόρεια σύνορα (Βαλκάνια). Η κατάσταση αυτή ενθάρρυνε τις καταστροφικές εισβολές νέων λαών, κυρίως Σλάβων, ενωμένων με κατάλοιπα από τους Ούννους του Αττίλα.

Συνέπειες της επέκτασης

Η εντυπωσιακή επέκταση της αυτοκρατορίας είχε κυρίως αρνητικές επιπτώσεις στην αυτοκρατορία. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι στη Δύση

• κούρασαν τις στρατιωτικές δυνάμεις,
• αποδυνάμωσαν τις φρουρές των συνόρων στον Δούναβη και την Ανατολή,
• άδειασαν τα ταμεία του κράτους,
• δυσαρέστησαν τους πολίτες, που πλήρωναν μέσω της φορολογίας το κόστος τους, ενώ
• διευκόλυναν τους Πέρσες να παραβαίνουν συχνά τις συνθήκες ειρήνης, ζητώντας κάθε φορά περισσότερα χρήματα.

Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού αναγκάστηκαν να στραφούν ξανά στην Ανατολή και να αφήσουν εκτεθειμένες σε νέους κινδύνους τις δυτικές επαρχίες. Σιγά σιγά η αυτοκρατορία περιορίστηκε στο ανατολικό της τμήμα.

Διαδραστικό χρονολόγιο

Δείτε περισσότερα για τη ζωή και το έργο του Ιουστινιανού στην παρουσίαση που ακολουθεί:

Πατήστε στην εικόνα

Δείτε στη συνέχεια

Η εποχή του Ιουστινιανού 1. Η Στάση του Νίκα 2. Η Ακαδημία του Πλάτωνα 3. Η Αγία Σοφία

ΑφιερώματαΜεσαιωνικά χρόνια

ΠΗΓΕΣ: Ιστορία Ε΄ Δημοτικού, Ιστορία Β Γυμνασίου, Ιστορία Α΄ Λυκείου, el.wikipedia.org, studyinghistory.gr, chilonas.com
ΕΙΚΟΝΕΣ: el.wikipedia.org, it.wikipedia.org, de.wikipedia.org, Ιστορία Ε΄ Δημοτικού, en.wikipedia.org
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Ιστορία Ε΄ Δημοτικού