14 Φεβ 2023

Τα ουδέτερα σε -ο (2)

Ο τονισμός των προπαροξύτονων

Τα περισσότερα από αυτά τα ουδέτερα διατηρούν σταθερό τον τόνο σε όλες τις πτώσεις. Όπως είδαμε στο πρώτο μέρος, ο κανόνας ισχύει για:

α) Όλα τα οξύτονα
  • το νερό, του νερού
  • τα νερά, των νερών

β) Όλα τα παροξύτονα
  • το δέντρο, του δέντρου
  • τα δέντρα, των δέντρων

γ) Πολλά προπαροξύτονα
  • το βότσαλο, του βότσαλου
  • τα βότσαλα, των βότσαλων

Νερό
Δέντρο
Βότσαλα

Τα περισσότερα προπαροξύτονα, ωστόσο, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας, διαφοροποιούνται από αυτόν τον κανόνα και κατεβάζουν τον τόνο μία θέση στις δύο γενικές.

Καθώς όμως περνά ο καιρός, και αυτά τα όμορφα ουσιαστικά προσαρμόζονται σιγά σιγά στη σύγχρονη κλίση, που θέλει τον τόνο σταθερό:

α) Τα περισσότερα σχηματίζουν όλο και πιο συχνά δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική του ενικού:
  • το αυτοκίνητο, του αυτοκινήτου (ή αυτοκίνητου)
  • τα αυτοκίνητα, των αυτοκινήτων

β) Τα υπόλοιπα σχηματίζουν ήδη διπλούς τύπους και στις δύο γενικές:
  • το βούτυρο, του βούτυρου (ή βουτύρου)
  • τα βούτυρα, των βούτυρων (ή βουτύρων)

Αυτοκίνητο

Πάμε να τα δούμε από κοντά:

1 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν και δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική ενικού:

Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός

το
του
το

αυτοκίνητο
αυτοκινήτου*
αυτοκίνητο


τα
των
τα

αυτοκίνητα
αυτοκινήτων
αυτοκίνητα


* Αλλά και: του αυτοκίνητου

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα ουδέτερα:
  • αέριο, άλογο, ανέκδοτο
  • γήπεδο, γινόμενο, γυμναστήριο
  • δάνειο, δικαστήριο, δίκτυο, δωμάτιο
  • εισιτήριο, ηφαίστειο, θέατρο
  • κείμενο, κεφάλαιο, κύτταρο
  • λεκανοπέδιο, λύκειο
  • μέτωπο, μικρόβιο, μυστήριο
  • οικόπεδο, όνειρο, όργανο, όριο
  • ποδόσφαιρο, προάστιο, πρόσωπο
  • ραδιόφωνο, Σάββατο, τετράδιο
  • υποβρύχιο, υπόγειο
  • φαινόμενο, χιλιόμετρο

Και μόνο (ή συνήθως) στον πληθυντικό:
  • αντίποινα, γενέθλια, διόδια
  • εγκαίνια, Εξάρχεια, Επτάνησα
  • Ιμαλάια, Κύθηρα, Μέγαρα, νοσήλια
  • συγχαρητήρια, συλλυπητήρια
  • Τρίκαλα, Φάρσαλα, Xριστούγεννα

Ηφαίστειο

2 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν διπλούς τύπους και στις δύο γενικές:

Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός

το
του
το

βούτυρο
βούτυρου*
βούτυρο


τα
των
τα

βούτυρα
βούτυρων*
βούτυρα


* Αλλά και: του βουτύρου, των βουτύρων

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα ουδέτερα:
  • αλφάβητο, αμύγδαλο, ασβέστιο
  • βιβλιάριο, γραμμόφωνο
  • δάχτυλο, δευτερόλεπτο, διαδίκτυο
  • ελαιόλαδο, εξώφυλλο, επεισόδιο
  • ημερολόγιο, θερμόμετρο
  • κολλύριο, κολυμβητήριο, κρύσταλλο
  • λεξιλόγιο, λογοπαίγνιο
  • μετάλλιο, μικρόφωνο
  • παράθυρο, ποδήλατο, προαύλιο
  • σακίδιο, συνέδριο, σωσίβιο
  • φάρμακο, φθινόπωρο, φροντιστήριο
  • χειριστήριο, χρονόμετρο

Και μόνο (ή συνήθως) στον πληθυντικό:
  • Αντικύθηρα, αποκαλυπτήρια
  • παραλειπόμενα, πολεμοφόδια
  • τεκταινόμενα, χρωστούμενα

Παράθυρο

Ποιον τύπο να διαλέγουμε;

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν αν θα χρησιμοποιήσουμε έναν τύπο με σταθερό ή με μετακινούμενο τόνο (βούτυρου – βουτύρου).

Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει το γλωσσικό μας αίσθημα (πώς ακούγεται στα αφτιά μας), αλλά και αυτό είναι κάπως ρευστό.

Ένας σχετικά ασφαλής κανόνας είναι να παρατηρήσουμε το γλωσσικό περιβάλλον όπου κλίνεται η λέξη:

1 Στον προφορικό λόγο και σε εκείνον που έχει καθημερινό ή ανεπίσημο ύφος ο τόνος διατηρείται στην προπαραλήγουσα:
  • Βάζουμε στην κατσαρόλα το γάλα, τη μισή ποσότητα του βούτυρου και τα αβγά.
  • Τον τελευταίο μήνα η τιμή του βούτυρου αυξήθηκε κατά 3,7%.

2 Στον γραπτό λόγο και σε εκείνον που έχει επίσημο ύφος ο τόνος κατεβαίνει στην παραλήγουσα:
  • Το προηγούμενο έτος η συνολική παραγωγή βουτύρου μειώθηκε κατά 11%.

Βούτυρο

Το ίδιο συμβαίνει και σε στερεότυπες εκφράσεις:
  • αγώνες ποδοσφαίρου
  • εκτός γηπέδου
  • μπισκότα / καραμέλες βουτύρου
  • σοκολάτα αμυγδάλου
  • τρίτη λυκείου


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Διαβάστηκαν περισσότερο την τελευταία εβδομάδα: