H Ελλάδα που δημιούργησε η Επανάσταση

Του Μαρκ Μαζάουερ

Βρετανός ιστορικός και καθηγητής στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης

ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ – Μάρτιος 2021

Πάνω από εκατό ετών ήταν ο Απόστολος Μαυρογένης όταν πέθανε στο τέλος του 1906. Ήταν ο τελευταίος επιζών αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης. Είχε γεννηθεί στην Πάρο στα τέλη του 18ου αιώνα και αγωνίστηκε μέχρι το τέλος του πολέμου. Στα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Κολοκοτρώνη επάνω σε άλογο στο Ναύπλιο το 1901, ο Μαυρογένης ήταν εκεί για να μιλήσει για τον άνθρωπο που αποκαλούσε φίλο του.

Όταν γεννήθηκε, η Αθήνα ήταν μια ασήμαντη οθωμανική πόλη. Όταν πέθανε, ήταν εθνική πρωτεύουσα με λεωφόρους και δρόμους με ονόματα, μια πόλη που συνδεόταν σιδηροδρομικώς με το νέο λιμάνι του Πειραιά και από εκεί με ατμόπλοια με την Ευρώπη μέσω του Ισθμού. Υπήρχαν πανεπιστήμια και φοιτητές, βιβλιοθήκες, εφημερίδες και θέατρα· όλα σε μεγάλο βαθμό άγνωστα την εποχή των Οθωμανών.

Η oδός Ερμού στην Αθήνα το 1906. Σε πρώτο πλάνο πωλητής λεμονιών.

Ο μετασχηματισμός που πραγματοποιήθηκε από την ανεξαρτησία έφτασε σε κάθε τομέα της ζωής:

1 Υπό την εξουσία του σουλτάνου διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας κυβερνούνταν με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Μετά την ανεξαρτησία η διοίκηση έγινε ενιαία και οι Έλληνες σε ολόκληρο το Βασίλειο κυβερνήθηκαν με ομοιόμορφο τρόπο μέσα από ένα νομαρχιακό σύστημα που δημιουργήθηκε από το κεντρικό κράτος.

2 Η κυβέρνηση για πρώτη φορά έγινε αντικείμενο μαζικής πολιτικής. Είναι αλήθεια ότι στην οθωμανική Πελοπόννησο υπήρχε ένα είδος πολιτικής φατριών, όπου συμμετείχαν οι ισχυρές οικογένειες. Ωστόσο, μόνο μετά την Επανάσταση η πολιτική —με κόμματα, Τύπο και ένα σύστημα διακυβέρνησης με δικαιώματα και συντάγματα που προέρχονταν από την Ευρώπη— κυριάρχησε μεταξύ των Ελλήνων.

3 Η ανεξαρτησία διευκόλυνε επίσης τη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία. Για πρώτη φορά ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας λειτούργησε μέσα σε ένα νομικό πλαίσιο που προστάτεψε την ιδιωτική περιουσία, επιτρέποντας εκτεταμένες επενδύσεις στη γη, στα ακίνητα και —με πιο αργό ρυθμό— στη βιομηχανία.

4 Παρά την παρουσία της μοναρχίας η Επανάσταση δημιούργησε μια κοινωνία με στοιχεία εντυπωσιακής ισότητας, στην οποία οι πρώην Φαναριώτες πρίγκιπες αποκαλούνταν απλώς «κύριοι». Ήταν επίσης, με εξαίρεση τα χρόνια της βαυαρικής αντιβασιλείας, μια κοινωνία εξαιρετικά δημοκρατική, ενώ μια νέα ελίτ προήλθε από τους γάμους ανάμεσα στις μεγάλες οικογένειες που κατείχαν γη στον Μοριά με τους Φαναριώτες και τους απογόνους των ηρώων του πολέμου.

5 Υπήρχαν, φυσικά, νικητές και ηττημένοι. Οι τραπεζίτες τα πήγαν καλά. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας πέθαναν φτωχοί. Ενώ η Αθήνα μεγάλωσε γρήγορα, η ζωή στην Τριπολιτσά παρέμεινε η ζωή μιας μικρής επαρχιακής πόλης. Η Σύρος και ο Πειραιάς σημείωσαν άνθηση, ενώ η Μάνη και η Ύδρα —τα ισχυρά κέντρα της Επανάστασης— εισήλθαν σε εποχή παρακμής.

Ερμούπολη Σύρου, 1909

Οι Έλληνες είχαν δίκιο να θεωρήσουν ότι η εξέγερσή τους ήταν επανάσταση, αφού αυτό που έκαναν ήταν να εξαλείψουν όχι μόνο την εξουσία του οθωμανικού κράτους επάνω στη γη τους αλλά και μια ολόκληρη φιλοσοφία διακυβέρνησης, καθώς και τους θεσμούς που την υποστήριξαν.

Η θεμελιώδης αρχή ήταν ότι τα έθνη δε θα κυβερνώνται από ξένους, κάτι που διαφοροποίησε τον ελληνικό πόλεμο από τις άλλες επαναστάσεις της νότιας Ευρώπης.

Η ανάδυση των εθνικών κρατών θα κυριαρχούσε τον υπόλοιπο 19ο αιώνα, αλλά και τον 20ό. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, οι μοναρχίες και οι ηπειρωτικές αυτοκρατορίες (μερικές από τις οποίες διήρκεσαν σχεδόν όσο οι Οθωμανοί) έδωσαν τη θέση τους σε νέα κράτη, τα οποία βασίζονταν στις ίδιες αρχές της εθνικής ομοιογένειας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης που είχαν εμφανιστεί στην Ελλάδα.

Αυτός ο κόσμος, των εθνών-κρατών, είναι ο κόσμος στον οποίο ζούμε κι εμείς σήμερα. Στα βασικά του χαρακτηριστικά, μάλιστα, είναι ίδιος με αυτόν που άφησε πίσω του ο Απόστολος Μαυρογένης όταν πέθανε. Ο κόσμος που υπήρχε όταν γεννήθηκε έχει φύγει για πάντα.

1821Από τις εφημερίδες

ΠΗΓΗ: Η Καθημερινή (25.03.2021)
ΕΙΚΟΝΕΣ: anexitilo.net, syllektiko-steki.gr