Όπως φαίνεται από τους προηγούμενους πίνακες, η οριστική δε δείχνει μόνο πώς δηλώνουμε αυτό που σημαίνει το ρήμα, αλλά και πότε γίνεται αυτό. Με άλλα λόγια, διακρίνεται και σε χρόνους.
Οι χρόνοι της οριστικής είναι οκτώ και χωρίζονται σε τρεις ομάδες:
Ως προς τον τρόπο (πώς δηλώνουμε αυτό που σημαίνει το ρήμα) είναι συνεχείς, απλοί και συντελεσμένοι.
Ως προς τη χρονική βαθμίδα (πότε γίνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα) είναι παροντικοί, παρελθοντικοί και μελλοντικοί.
Η οριστική δηλώνει κάτι πραγματικό ή βέβαιο. Αντίθετα όμως από τις άλλες εγκλίσεις, δε δείχνει μόνο πώς δηλώνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα, αλλά και πότε γίνεται αυτό.
Ως προς τον τρόπο (το «πώς») διακρίνεται σε συνεχή, απλή και συντελεσμένη οριστική:
γράφω, έγραφα, θα γράφω
έγραψα, θα γράψω
έχω γράψει, είχα γράψει, θα έχω γράψει
Ως προς τον χρόνο (το «πότε») ταυτίζεται με τους οκτώ χρόνους των ρημάτων, οι οποίοι αναφέρονται στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον:
έγραφα, έγραψα, είχα γράψει
γράφω, έχω γράψει
θα γράφω, θα γράψω, θα έχω γράψει
Έτσι, για παράδειγμα, όταν λέμε ότι το «έγραφα» βρίσκεται στον παρατατικό, εννοούμε ότι βρίσκεται στη συνεχή οριστική και στο παρελθόν.
— Γράφω
Μορφές της οριστικής (χρόνοι)
Συνδυάζοντας τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι οι χρόνοι των ρημάτων βρίσκονται πάντοτε σε οριστική έγκλιση και διακρίνονται σε συνεχείς, απλούς και συντελεσμένους.
α) Οι συνεχείς χρόνοι έχουν την έννοια της συνέχειας, της διάρκειας ή της επανάληψης. Είναι τρεις και σχηματίζονται από το ενεστωτικό θέμα:
Ενεστώτας (γράφ-ω)
Παρατατικός (έ-γραφ-α)
Συνεχής μέλλοντας (θα γράφ-ω)
β) Οι απλοί χρόνοι φανερώνουν αυτό που σημαίνει το ρήμα απλά ή στιγμιαία. Είναι δύο και σχηματίζονται από το αοριστικό θέμα:
Αόριστος (έ-γραψ-α)
Απλός μέλλοντας (θα γράψ-ω)
Πριν το θέμα του παρατατικού και του αορίστου μπορεί να υπάρχει αύξηση: έγραφα / έγραψα, αλλά: γράφαμε / γράψαμε
γ) Οι συντελεσμένοι χρόνοι φανερώνουν ότι αυτό που σημαίνει το ρήμα έχει ολοκληρωθεί. Είναι τρεις και σχηματίζονται επίσης από το αοριστικό θέμα:
Παρακείμενος (έχω γράψ-ει)
Υπερσυντέλικος (είχα γράψ-ει)
Συντελεσμένος μέλλοντας (θα έχω γράψ-ει)
Οι τύποι της ενεργητικής φωνής
Οι απλοί και οι συντελεσμένοι χρόνοι έχουν παρόμοιες καταλήξεις και στις δύο συζυγίες.
* Η διαφορά είναι ότι στη Β΄ συζυγία, που δεν έχει αοριστικό θέμα, οι καταλήξεις ξεκινούν με «ησ-».
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Οριστική
Απλή Οριστική
Συντελεσμένη Οριστική
ντύνω (ενεστώτας)
έντυνα (παρατατικός)
θα ντύνω (συνεχής μέλλοντας)
ντύσω (τύπος υποτακτικής)
έντυσα (αόριστος)
θα ντύσω (απλός μέλλοντας)
έχω ντύσει (παρακείμενος)
είχα ντύσει (υπερσυντέλικος)
θα έχω ντύσει (συντελ. μέλλοντας)
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Οριστική
Απλή Οριστική
Συντελεσμένη Οριστική
αγαπώ*
αγαπούσα*
θα αγαπώ*
αγαπήσω
αγάπησα
θα αγαπήσω
έχω αγαπήσει
είχα αγαπήσει
θα έχω αγαπήσει
ενοχλώ
ενοχλούσα
θα ενοχλώ
ενοχλήσω
ενόχλησα
θα ενοχλήσω
έχω ενοχλήσει
είχα ενοχλήσει
θα έχω ενοχλήσει
* Αλλά και: αγαπάω, αγάπαγα, θα αγαπάω
— Αγαπώ
Οι τύποι της παθητικής φωνής
Οι απλοί και οι συντελεσμένοι χρόνοι έχουν παρόμοιες καταλήξεις και στις δύο συζυγίες.
* Η διαφορά είναι ότι στη Β΄ συζυγία, που δεν έχει αοριστικό θέμα, οι καταλήξεις ξεκινούν με «ηθ-».
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Οριστική
Απλή Οριστική
Συντελεσμένη Οριστική
ντύνομαι (ενεστώτας)
ντυνόμουν (παρατατικός)
θα ντύνομαι (συνεχής μέλλοντας)
ντυθώ (τύπος υποτακτικής)
ντύθηκα (αόριστος)
θα ντυθώ (απλός μέλλοντας)
έχω ντυθεί (παρακείμενος)
είχα ντυθεί (υπερσυντέλικος)
θα έχω ντυθεί (συντελ. μέλλοντας)
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Οριστική
Απλή Οριστική
Συντελεσμένη Οριστική
αγαπιέμαι
αγαπιόμουν
θα αγαπιέμαι
αγαπηθώ
αγαπήθηκα
θα αγαπηθώ
έχω αγαπηθεί
είχα αγαπηθεί
θα έχω αγαπηθεί
ενοχλούμαι
ενοχλούμουν
θα ενοχλούμαι
ενοχληθώ
ενοχλήθηκα
θα ενοχληθώ
έχω ενοχληθεί
είχα ενοχληθεί
θα έχω ενοχληθεί
Άρνηση
Η άρνηση στην οριστική σχηματίζεται με το απαγορευτικό μόριο δε(ν):
Σε αντίθεση με την οριστική, που δηλώνει κάτι πραγματικό ή βέβαιο, η υποτακτική δηλώνει κάτι επιθυμητό ή αβέβαιο, αλλά και παρεμφερείς έννοιες, όπως δυνατότητα, πιθανότητα, απορία ή ευχή.
Στους τύπους της υποτακτικής, και πριν από το ρήμα, υπάρχει συνήθως το μόριο να:
Δε θέλω να ταξιδέψω με αυτόν τον καιρό.
Δεν πιστεύω να με ξέχασες!
Κάποιες φορές αντί για το «να» χρησιμοποιούμε άλλες μικρές λέξεις:
Ας πει ο κόσμος ό,τι θέλει, δε με νοιάζει.
Όταν έρθει η Μαρία, πες της ότι την ψάχνω.
Πριν φύγεις, θέλω μια χάρη.
Όποιος απαντήσει σωστά θα κερδίσει ένα δώρο.
Αν τους μιλήσεις εσύ, θα σ’ ακούσουν.
Φοβάμαι μήπως πάθεις τίποτα.
Ίσως παίξουμε περισσότερο την άλλη φορά.
Μια ακόμη τέτοια λέξη είναι το μόριο θα. Το «θα» δε συναντάται μόνο στους μελλοντικούς χρόνους της οριστικής, αλλά και στην υποτακτική:
Τέτοια ώρα θα διαβάζει (ίσως διαβάζει).
Θα ήθελα ένα παγωτό.
Μορφές της υποτακτικής
Η υποτακτική διακρίνεται κυρίως σε συνεχή, απλή και συντελεσμένη. Όπως φανερώνει το όνομά της, συχνότερα χρησιμοποιείται η απλή υποτακτική.
α) Η συνεχής υποτακτική έχει την έννοια της συνέχειας, της διάρκειας ή της επανάληψης και σχηματίζεται από τους τύπους του ενεστώτα ή του συνεχούς μέλλοντα:
γράφω → θα γράφω → να γράφω
β) Η απλή υποτακτική φανερώνει αυτό που σημαίνει το ρήμα απλά ή στιγμιαία και σχηματίζεται από τους τύπους του απλού μέλλοντα:
έ-γραψα → θα γράψω → να γράψω
Σε κάποια ρήματα η απλή υποτακτική σχηματίζεται από τους τύπους ενός απλού μέλλοντα που χρειάζεται προσοχή:
παίρνω / πήρα → θα πάρω → να πάρω
βλέπω / είδα → θα δω → να δω
γ) Η συντελεσμένη υποτακτική φανερώνει ότι αυτό που σημαίνει το ρήμα έχει ολοκληρωθεί και σχηματίζεται από τους τύπους του παρακειμένου:
έχω γράψει → να έχω γράψει
Οι υπόλοιπες μορφές της υποτακτικής σχηματίζονται από τους τύπους των παρελθοντικών χρόνων (παρατατικός, αόριστος, υπερσυντέλικος):
έγραφα → να έγραφα
έγραψα → να έγραψα
είχα γράψει → να είχα γράψει
— Μπορώ να τα γράψω σωστά!
Οι τύποι της ενεργητικής φωνής
Όλοι οι τύποι της υποτακτικής κλίνονται όπως οι οι χρόνοι από τους οποίους προήλθαν: να ντύνεις, να ντύσεις, να έχεις ντύσει κ.ο.κ.
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Υποτακτική
Απλή Υποτακτική
Συντελεσμένη Υποτακτική
να ντύνω
να ντύσω
να έχω ντύσει
Άλλοι τύποι: να έντυνα – να έντυσα – να είχα ντύσει
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Υποτακτική
Απλή Υποτακτική
Συντελεσμένη Υποτακτική
να αγαπώ/-άω
να αγαπήσω
να έχω αγαπήσει
να ενοχλώ
να ενοχλήσω
να έχω ενοχλήσει
Άλλοι τύποι:
να αγαπούσα/αγάπαγα – να αγάπησα – να είχα αγαπήσει
να ενοχλούσα – να ενόχλησα – να είχα ενοχλήσει
Οι τύποι της παθητικής φωνής
Όλοι οι τύποι της υποτακτικής κλίνονται όπως οι οι χρόνοι από τους οποίους προήλθαν: να ντύνεσαι, να ντυθείς, να έχεις ντυθεί κ.ο.κ.
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Υποτακτική
Απλή Υποτακτική
Συντελεσμένη Υποτακτική
να ντύνομαι
να ντυθώ
να έχω ντυθεί
Άλλοι τύποι: να ντυνόμουν – να ντύθηκα – να είχα ντυθεί
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Υποτακτική
Απλή Υποτακτική
Συντελεσμένη Υποτακτική
να αγαπιέμαι
να αγαπηθώ
να έχω αγαπηθεί
να ενοχλούμαι
να ενοχληθώ
να έχω ενοχληθεί
Άλλοι τύποι:
να αγαπιόμουν – να αγαπήθηκα – να είχα αγαπηθεί
να ενοχλούμουν – να ενοχλήθηκα – να είχα ενοχληθεί
Άρνηση
Όταν η υποτακτική εισάγεται με το «να» και το «ας», η άρνηση σχηματίζεται με το απαγορευτικό μόριο μη(ν):
Μπορεί να μη χιονίσει τελικά.
Ας μην αργούσες. Τώρα δεν προλαβαίνουμε.
Όταν εισάγεται με άλλες λέξεις (π.χ. θα, αν, μήπως), η άρνηση σχηματίζεται με το απαγορευτικό μόριο δε(ν):
Δε θα ήθελα να ήμουν στη θέση του.
Αν δε βρέξει, θα πάμε για μπάσκετ.
Ανησυχεί μήπως δεν του ξαναμιλήσεις.
Στη θέση της προστακτικής
Η υποτακτική αντικαθιστά την προστακτική όταν οι τύποι της σχηματίζονται δύσκολα (ή και καθόλου), αλλά και όταν τη χρειαζόμαστε στα άλλα πρόσωπα:
να ενοχλείς, να ντύνεσαι
να φύγει (αυτός), ας φάμε (εμείς)
Πολλές φορές, μάλιστα, χρησιμοποιείται για να μετριάσει τον τόνο της προσταγής ή να δηλώσει ευγένεια:
Ο απλός μέλλοντας στην Α΄ συζυγία σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα και την κατάληξη -ω ή -ώ (ανάλογα με τη φωνή του ρήματος).
ντύνω / έντυσα θα ντύσω
ντύνομαι / ντύθηκα θα ντυθώ
Μερικά ρήματα, ωστόσο, παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες και χρειάζονται προσοχή.
Αλλαγή αοριστικού θέματος:
παίρνω / πήρα θα πάρω
πηγαίνω / πήγα θα πάω
τρώω / έφαγα θα φάω
βλέπομαι / ειδώθηκα θα ιδωθώ
Αλλά και:
παρέχω / παρείχα θα παράσχω
συμμετέχω / συμμετείχα θα συμμετάσχω
Ενεργητικά ρήματα με κατάληξη -ώ:
βλέπω / είδα θα δω
λέω / είπα θα πω
πίνω / ήπια θα πιω
Αλλά και:
διαβαίνω / διάβηκα θα διαβώ
παραβαίνω / παρέβην θα παραβώ
προβαίνω / προέβην θα προβώ
υπερβαίνω / υπερέβην θα υπερβώ
Δεύτερες καταλήξεις με μεταφορά του τόνου:
ανεβαίνω / ανέβηκα θα ανέβω – θα ανεβώ
κατεβαίνω / κατέβηκα θα κατέβω – θα κατεβώ
γίνομαι / έγινα θα γίνω – θα γενώ
Δεύτερες καταλήξεις με τόνο στο θα:
βρίσκω / βρήκα θα βρω – θά βρω
μπαίνω / μπήκα θα μπω – θά μπω
βγαίνω / βγήκα θα βγω – θά βγω
έρχομαι / ήρθα θα έρθω – θα ’ρθω – θά ’ρθω
Και κάτι ακόμη
Από τους τύπους του απλού μέλλοντα, αλλάζοντας το θα με το να, σχηματίζονται οι τύποι της απλής υποτακτικής. Όλα τα παραπάνω, επομένως, ισχύουν και γι’ αυτήν:
Στη Β΄ συζυγία και στα ρήματα σε -ώ/-ούμαι υπάρχουν στον πληθυντικό οι τύποι «-ήστε» και «-είστε». Έχουν την ίδια προφορά, αλλά διαφορετική ορθογραφία και σημασία.
Ο ένας βρίσκεται στην ενεργητική φωνή, και συγκεκριμένα στην απλή προστακτική:
οδηγώ → οδηγήστε το αυτοκίνητο
Ο άλλος βρίσκεται στην παθητική φωνή, και συγκεκριμένα στον ενεστώτα:
Η προστακτική φανερώνει προσταγή, παράκληση και παρεμφερείς έννοιες, όπως οδηγία, παρακίνηση ή συμβουλή.
Παραδείγματα:
Τηλεφώνησέ του τώρα!
Μίλα πιο σιγά, κοιμάται το μωρό.
Προσθέστε το κακάο και ανακατέψτε.
Έλα να φάμε παρέα!
Φόρεσε το μπουφάν σου, κάνει κρύο.
Στο δεύτερο πρόσωπο
Η προστακτική έχει ξεχωριστό τύπο μόνο στο β΄ πρόσωπο, που είναι και το πιο συνηθισμένο: φύγε (εσύ), φύγετε (εσείς)
Όταν δε σχηματίζονται τύποι στο β΄ πρόσωπο, δανειζόμαστε τους αντίστοιχους τύπους της υποτακτικής: να ενοχλείς, να γράφεσαι, να αγαπιέσαι
Το ίδιο κάνουμε και όταν τη χρειαζόμαστε στα άλλα πρόσωπα:
να φύγει (αυτός), να φύγουν (αυτές)
ας λέει ό,τι θέλει, ας φάμε (εμείς)
Σε μερικές περιπτώσεις για το α΄ πρόσωπο του πληθυντικού δανειζόμαστε τον αντίστοιχο τύπο του ενεστώτα: Πάμε! Φεύγουμε!
Μορφές της προστακτικής
Η προστακτική διακρίνεται σε συνεχή και απλή. Όπως φανερώνει το όνομά της, συχνότερα χρησιμοποιείται η απλή προστακτική.
α) Η συνεχής προστακτική έχει την έννοια της συνέχειας, της διάρκειας ή της επανάληψης και σχηματίζεται από το ενεστωτικό θέμα:
γράφ-ω → γράφ-ε
β) Η απλή προστακτική φανερώνει αυτό που σημαίνει το ρήμα απλά ή στιγμιαία και σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα:
έ-γραψ-α → γράψ-ε
Πιο σπάνια είναι η συντελεσμένη προστακτική (με τους αντίστοιχους τύπους της συντελεσμένης υποτακτικής): να έχεις διαβάσει μέχρι τις έξι, να έχεις ντυθεί μέχρι να γυρίσω
Οι τύποι της ενεργητικής φωνής
Οι καταλήξεις της απλής προστακτικής είναι ίδιες και στις δύο συζυγίες.
* Η διαφορά είναι ότι στη Β΄ συζυγία, που δεν έχει αοριστικό θέμα, οι καταλήξεις ξεκινούν με «ησ-».
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(ντύν-ω) ντύνε ντύνετε
(έ-ντυσ-α) ντύσε ντύστε
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(αγαπ-ώ) αγάπα αγαπάτε
(αγάπ-ησα) αγάπησε αγαπήστε
(ενοχλ-ώ) να ενοχλείς ενοχλείτε
(ενόχλ-ησα) ενόχλησε ενοχλήστε
Σε κάποια συχνόχρηστα ρήματα η συνεχής προστακτική μπορεί να έχει και την έννοια της απλής.
(α΄ συζυγία)
λέω → πες, λέγε
προσέχω → πρόσεξε, πρόσεχε
τρώω → φάε, τρώγε
(β΄ συζυγία)
κοιτώ → κοίταξε, κοίτα
κρατώ → κράτησε, κράτα
μιλώ → μίλησε, μίλα
περνώ → πέρασε, πέρνα
προχωρώ → προχώρησε, προχώρα
ρωτώ → ρώτησε, ρώτα
σταματώ → σταμάτησε, σταμάτα
Οι τύποι της παθητικής φωνής
Στην απλή προστακτική υπάρχει μια ιδιομορφία. Ο ενικός αριθμός σχηματίζεται από την ενεργητική φωνή, ενώ ο πληθυντικός από την παθητική:
έντυσα → ντύσου
ντύθηκα → ντυθείτε
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(ντύν-ομαι) να ντύνεσαι να ντύνεστε
(ντύθ-ηκα) ντύσου ντύθείτε
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(αγαπ-ιέμαι) να αγαπιέσαι να αγαπιέστε
(αγαπ-ήθηκα) αγαπήσου αγαπηθείτε
(ενοχλ-ούμαι) να ενοχλείσαι να ενοχλείστε
(ενοχλ-ήθηκα) ενοχλήσου ενοχληθείτε
Άρνηση
Η προστακτική δεν έχει τύπους για την άρνηση, οπότε δανειζόμαστε τους αντίστοιχους της υποτακτικής:
μη μιλάς, μην του μιλάς
μην ντραπείς, μη με ντραπείς
Δεύτερος τόνος
Όταν οι προστακτικές ακολουθούνται από μονοσύλλαβες αντωνυμίες εμφανίζεται και ένας δεύτερος τόνος. Αυτό συμβαίνει:
Στις προπαροξύτονες: διάβασέ το, μίλησέ μου, κάλεσέ τον, πήγαινέ τους
Στις παροξύτονες που ακολουθούνται από δύο τέτοιες αντωνυμίες: στείλε μού το, δώσε τού το (αλλά: στείλ’ το μου, δώσ’ του το)
Περισσότερα για την προστακτική μπορείτε να δείτε στις αναρτήσεις που ακολουθούν:
Οι δισύλλαβοι τύποι του αορίστου παίρνουν σε κάποια πρόσωπα μια επιπλέον συλλαβή, την αύξηση:
γράφω → έγραψα
λαμβάνω → έλαβα
Αν τα ρήματα αυτά είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση, η αύξηση (εφόσον είναι αναγκαία) μπαίνει και πάλι πριν το θέμα τους:
υπο-γράφω → υπο -έγραψα → υπ-έγραψα
ανα-λαμβάνω → ανα -έλαβα → αν-έλαβα
Στην περίπτωση αυτή οι προθέσεις μπορεί να χάσουν το τελικό τους φωνήεν για λόγους ευφωνίας.
Λίγη προσοχή
Η απλή προστακτική σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα, το οποίο δεν περιλαμβάνει την αύξηση:
έγραψα → γράψε
έλαβα → λάβε
Στα σύνθετα ρήματα, ωστόσο, παρατηρούνται μερικές φορές λάθη. Κάποιοι φτιάχνουν την προστακτική από ολόκληρο τον αόριστο, μαζί με την αύξηση, αλλάζοντας απλώς τις καταλήξεις.
Αυτό δημιουργεί γλωσσικά... τερατάκια και καλό είναι να το αποφεύγουμε:
υπ-έγραψα → υπέγραψε (!)
αν-έλαβα → ανέλαβε (!)
Το σωστό, βέβαια, είναι να αφαιρούμε την αύξηση και να χρησιμοποιούμε μόνο το αοριστικό θέμα:
υπ-έγραψα → υπό-γραψε
αν-έλαβα → ανά-λαβε
Με την αφαίρεση της αύξησης, μάλιστα, οι προθέσεις επανακτούν το τελικό τους φωνήεν.
Ουπς! Κόκκινο τερατάκι!
Μικρός κατάλογος
Ορίστε μερικά ακόμη σύνθετα ρήματα με τη σωστή προστακτική τους:
ανέβαλα → ανάβαλέ το (όχι ανέβαλε)
ανέφερα → ανάφερέ το (όχι ανέφερε)
αντέγραψα → αντίγραψέ το (όχι αντέγραψε)
αντικατέστησα → αντικατάστησέ το (όχι αντικατέστησε)
απέδειξα → απόδειξέ μου (όχι απέδειξε)
επανέλαβα → επανάλαβέ το (όχι επανέλαβε)
επέστρεψα → επίστρεψέ το (όχι επέστρεψε)
επέτρεψα → επίτρεψέ μου (όχι επέτρεψε)
παρήγγειλα → παράγγειλε (όχι παρήγγειλε)
Σε κάθε περίπτωση, αν η προστακτική μάς φαίνεται παράξενη, μπορούμε πάντα να δανειζόμαστε τον αντίστοιχο τύπο της υποτακτικής:
επ-έμεινα → επί-μεινε στην άποψή σου (να επιμείνεις)
