19 Μαρ 2023

Τα επίθετα σε -ών, -ώσα, -ών

Ωμέγα παντού!

Αυτά τα επίθετα μάς έρχονται από τα αρχαία ελληνικά και χρειάζονται προσοχή.

Στην πραγματικότητα είναι αρχαίες επιθετικές μετοχές, δηλαδή έχουν δημιουργηθεί από ρήματα:
  • ο κυβερνών, η κυβερνώσα, το κυβερνών
  • ο επιζών, η επιζώσα, το επιζών

Κυβερνώντες
το 2021-2022

Το ωμέγα της αρχικής κατάληξης διατηρείται σε όλες τις πτώσεις και στα τρία γένη. Είναι συχνό λάθος να γράφονται τα ουδέτερα με όμικρον: το κυβερνόν κυβερνών κόμμα

Επιπλέον:
Τα αρσενικά και τα ουδέτερα έχουν την ίδια γενική και στους δύο αριθμούς.
Τα θηλυκά κατεβάζουν τον τόνο στη γενική πληθυντικού.

Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός

ο
του
τον

κυβερνών
κυβερνώντος
κυβερνώντα


οι
των
τους

κυβερνώντες
κυβερνώντων
κυβερνώντες


η
της
την

κυβερνώσα
κυβερνώσας
κυβερνώσα


οι
των
τις

κυβερνώσες
κυβερνωσών
κυβερνώσες


το
του
το

κυβερνών
κυβερνώντος
κυβερνών


τα
των
τα

κυβερνώντα
κυβερνώντων
κυβερνώντα


Εξασκηθείτε με ένα ουσιαστικό (π.χ. ο κυβερνών συνασπισμός, η κυβερνώσα παράταξη, το κυβερνών κόμμα)


Σύγχρονη χρήση

Αυτές οι αρχαίες μετοχές έχουν επιβιώσει αποσπασματικά στη γλώσσα μας, δηλαδή δε σχηματίζουν όλα τα γένη ή όλες τις πτώσεις.

α) Κάποιες τις συναντούμε μόνο σε καθιερωμένες φράσεις λόγιας προέλευσης:
  • η μαθητιώσα νεολαία
  • οι αποχρώσες ενδείξεις

β) Άλλες έχουν ουσιαστικοποιηθεί, δηλαδή χρησιμοποιούνται ως ουσιαστικά:
  • οι δρώντες, οι ερευνώντες
  • οι ζώντες, οι επιζώντες
  • οι φοιτώντες, οι αποφοιτώντες

Αποφοιτώντες

Σιγά σιγά, ωστόσο, το αρσενικό τους αποκτά τη σύγχρονη κατάληξη σε -ας:
  • ο κυβερνών → ο κυβερνώντας
  • ο επιζών → ο επιζώντας


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Βικιλεξικό
ΕΙΚΟΝΕΣ: reddit.com, dailymotion.com, today.appstate.edu

13 Μαρ 2023

Τα επίθετα σε -ος, -η, -ο

Πολλά και σημαντικά!

Πράσινος

Αυτά τα πολυπληθή επίθετα δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία. Σε κάθε γένος έχουν τις καταλήξεις γνωστών ουσιαστικών:
  • ο πράσινος → οι πράσινοι  
  • η πράσινη → οι πράσινες  
  • το πράσινο → τα πράσινα  

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα επίθετα:
  • απλός, άρρωστος, βροχερός
  • γαλανός, γρήγορος, διπλός
  • έγχρωμος, έτοιμος, ζωηρός
  • ήρεμος, θετικός, θολός
  • ίσος, καλός, κεντρικός
  • λίγος, μεγάλος, μυστικός
  • νόμιμος, ξαφνικός, ξεχωριστός
  • ολόκληρος, ομαδικός, παράλληλος
  • ρευστός, ρυθμικός, σωστός
  • τιμητικός, τοπικός, υγιεινός
  • φετινός, φιλικός, χρήσιμος
  • ψηλός, ψηφιακός, ωφέλιμος  
Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται:

α) Όλα τα μονολεκτικά παραθετικά:
  • δυσκολότερος, βαθύτερος
  • ασφαλέστερος, ανώτερος
  • φιλικότατος, απλούστατος

β) Οι επιθετικές μετοχές σε:
  • -μένος (αγαπημένος)
  • -άμενος (ιπτάμενος)
  • -έμενος (επιτιθέμενος)
  • -όμενος (ερχόμενος)
  • -ούμενος (χαρούμενος)
  • -ώμενος (τιμώμενος)

Φιλική

Σταθερός τόνος

Τα επίθετα αυτά διατηρούν τον τόνο σταθερό σε όλες τις πτώσεις και σε όλα τα γένη.

Αυτό ισχύει ακόμη και όταν τα ομοιοκατάληκτα ουσιαστικά που συνοδεύουν μετακινούν τον τόνο τους:
  • ο άρρωστος άνθρωπος, του άρρωστου ανθρώπου
  • οι μεγάλες λίμνες, των μεγάλων λιμνών
  • το γρήγορο αυτοκίνητο, του γρήγορου αυτοκινήτου

Τα πράγματα αλλάζουν, βέβαια, όταν κάποια προπαροξύτονα επίθετα ουσιαστικοποιούνται.

Τότε κλίνονται όπως τα αντίστοιχα αρσενικά σε -ος ή ουδέτερα σε -ο και σε κάποιες πτώσεις μετακινούν τον τόνο τους:
  • του άρρωστου ανθρώπου (επίθ.)
  • η υγεία του αρρώστου (ουσ.)
  • του τρίμηνου διαστήματος (επίθ.)
  • οι βαθμοί του τριμήνου (ουσ.)

Γρήγορο

Θηλυκά με δύο τύπους

1 Ορισμένα από αυτά τα επίθετα, κυρίως κάποια που λήγουν σε «-⁠κός», σχηματίζουν το θηλυκό σε -η/-ια, δηλαδή με δύο τύπους:
  • η κακή επίδοση
  • η κακιά πεθερά

Επίθετα με θηλυκό σε -η/-ια: *
  • αρσενικός, βολικός, βρόμικος
  • γνωστικός, ευγενικός, ζόρικος
  • θηλυκός, κακός, κομπλεξικός
  • μαλακός, νευρικός, νηστικός
  • ξανθός, πλαστικός, ρηχός
  • συμπαθητικός, φτωχός, ψεύτικος

(*) Ο δεύτερος τύπος είναι λαϊκότερος, αναφέρεται συνήθως σε έμψυχα ουσιαστικά και συναντάται κυρίως στον προφορικό λόγο.

Στον πληθυντικό αριθμό, ωστόσο, χρειάζεται λίγη προσοχή, διότι το γιώτα του ενικού αποβάλλεται:
  • η κακιά, της κακιάς
    οι κακές, των κακών
  • η φτωχιά, της φτωχιάς
    οι φτωχές, των φτωχών

Κακές συνήθειες

2 Μερικά επίθετα, ακόμη πιο λίγα, σχηματίζουν το θηλυκό με τους τύπους -η/-⁠α:
  • μάταιη προσπάθεια
  • μάταια προσπάθεια

Επίθετα με θηλυκό σε -η/-α:
  • ακέραιος, βέβαιος, βίαιος
  • δίκαιος, ελαφρός, επιπόλαιος
  • μάταιος, νόθος, παμπάλαιος
  • πανάρχαιος, στέρεος

Παλαιότεροι τύποι

Σε ορισμένα επίθετα επιβιώνουν τύποι με αρχαιόμορφη γενική, ακόμη και με αρχαιόμορφο θηλυκό:
  • σύμβαση αόριστου αορίστου χρόνου  
  • η Μικρή Μικρά Ασία  

Οι τύποι αυτοί συνηθίζονται σε λόγο με επίσημο ύφος ή σε κάποιες καθιερωμένες φράσεις.


11 Μαρ 2023

Τα επίθετα σε -ος, -α, -ο

Πολλά και σημαντικά!

Αστείος

Αυτά τα όμορφα επίθετα δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία. Σε κάθε γένος έχουν τις καταλήξεις γνωστών ουσιαστικών:
  • ο αστείος → οι αστείοι  
  • η αστεία → οι αστείες  
  • το αστείο → τα αστεία  

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα επίθετα:
  • άδειος, αθώος, αρχαίος
  • βόρειος, γκρίζος, γνήσιος
  • ελπιδοφόρος, ζημιογόνος
  • ημερήσιος, ήπιος, θαρραλέος
  • ίδιος, μοντέρνος, μπάσος
  • νέος, νικηφόρος, ντόμπρος
  • όμοιος, ονειροπόλος, όρθιος
  • παλιός, πανούργος, ρυπογόνος
  • σκούρος, σπινθηροβόλος, σώος
  • ταλαντούχος, τέλειος, τρύπιος
  • φάλτσος, χρονοβόρος, ωραίος

Άδειο

Ειδικές περιπτώσεις

α) Το επίθετο δεξιός, δεξιά, δεξιό σχηματίζει τους εναλλακτικούς τύπους «δεξής» και «δεξί» στο αρσενικό και στο ουδέτερο, και μόνο στον ενικό αριθμό:
  • ο δεξής, του δεξή, τον δεξή (καθρέφτη)
  • το δεξί, του δεξιού, το δεξί (χέρι)

β) Ο γλυκός και ο φρέσκος σχηματίζουν τον ενικό του θηλυκού με ένα γιώτα πριν τις καταλήξεις:
  • ο γλυκός, η γλυκιά, το γλυκό
  • ο φρέσκος, η φρέσκια, το φρέσκο

Στον πληθυντικό, ωστόσο, το γιώτα του ενικού αποβάλλεται:
  • η γλυκιά, της γλυκιάς
    οι γλυκές, των γλυκών
  • η φρέσκια, της φρέσκιας
    οι φρέσκες, των φρέσκων


Παλαιότεροι τύποι

Σε ορισμένα επίθετα επιβιώνουν τύποι με αρχαιόμορφη γενική, ακόμη και με αρχαιόμορφο θηλυκό:
  • των δημόσιων δημοσίων υπαλλήλων  
  • η χειμέρια χειμερία νάρκη  

Οι τύποι αυτοί συνηθίζονται σε λόγο με επίσημο ύφος ή σε κάποιες καθιερωμένες φράσεις.


10 Μαρ 2023

Επίθετα με αρχαιόμορφο θηλυκό

Τα αρχαιόμορφα θηλυκά συνηθίζονται σε λόγο με επίσημο ύφος ή σε κάποιες καθιερωμένες φράσεις.

Οι τύποι των προπαροξύτονων τονίζονται στην παραλήγουσα, ενώ άλλα έχουν κάποια παλαιότερη κατάληξη.

Μετακίνηση τόνου

άγιος -α -ο (η άγια)
Αγία Αικατερίνη, Αγία Γραφή, Αγία Τριάδα

αιώνιος -α -ο (η αιώνια)
αιωνία του η μνήμη

ένατος -η -ο (η ένατη)
η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν

έσχατος -η -ο (η έσχατη)
η εσχάτη των ποινών, εσχάτη προδοσία

κόσμιος -α -ο (η κόσμια)
διαγωγή κοσμία

όσιος -α -ο (η όσια)
παριστάνει την οσία Mαρία

τέταρτος -η -ο (η τέταρτη)
τετάρτη τάξη

χειμέριος -α -ο (η χειμέρια)
χειμερία νάρκη


Διαφορετική κατάληξη

ανώτερος -η -ο (η ανώτερη)
ανωτέρα βία

αχίλλειος -α -ο (η αχίλλεια)
η αχίλλειος πτέρνα

δεύτερος -η -ο (η δεύτερη)
φρούτα δευτέρας διαλογής, Δευτέρα Παρουσία, δευτέρα τάξη

ερυθρός -ή -ό (η ερυθρή)
Ερυθρά Hμισέληνος, Ερυθρά Θάλασσα

ιερός -ή -ό (η ιερή)
Ιερά Εξέταση, Ιερά Οδός, Ιερά Συμμαχία, Ιερά Σύνοδος

καθαρός -ή -ό (η καθαρή)
Kαθαρά Δευτέρα

μεσόγειος -α -ο (η μεσόγεια)
Μεσόγειος Θάλασσα

Μεσόγειος Θάλασσα

μικρός -ή -ό (η μικρή)
Μικρά Ασία

νεκρός -ή -ό (η νεκρή)
Νεκρά Θάλασσα

στερεός -ή -ό (η στερεή)
στερεά γωνία, Στερεά Ελλάδα, στερεά κατάσταση, στερεά τροφή

ωχρός -ή -ό (η ωχρή)
ωχρά κηλίδα


Επίθετα
ΕΙΚΟΝΕΣ: AlanStern@twitter, etsy.com

5 Μαρ 2023

Τα επίθετα σε -ης, -α, -ικο

Με ανισοσύλλαβο αρσενικό!

Τεμπέλης

Αυτά τα όμορφα, λαϊκά επίθετα δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία. Σε κάθε γένος έχουν τις καταλήξεις γνωστών ουσιαστικών:
  • ο τεμπέλης → οι τεμπέληδες  
  • η τεμπέλα → οι τεμπέλες  
  • το τεμπέλικο → τα τεμπέλικα  

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα επίθετα:
  • γρουσούζης, κακομοίρης
  • καμπούρης, λιχούδης
  • τσαπατσούλης, τσαχπίνης
  • τσιγκούνης

Μαζί τους όσα λήγουν σε:
  • -άρης (ζαβολιάρης, ξεχασιάρης)
  • -ούλης (καημενούλης, φτωχούλης)

Αλλά και όσα έχουν δεύτερο συνθετικό που δηλώνει μέρος του σώματος:
  • -λαίμης (μακρυλαίμης)
  • -μάλλης (σγουρομάλλης)
  • -μάτης (γαλανομάτης)
  • -μύτης (ψηλομύτης)
  • -πόδης (στραβοπόδης)
  • -φρύδης (σμιχτοφρύδης)
  • -χέρης (ανοιχτοχέρης)

Σγουρομάλλα

Τα αρσενικά και τα θηλυκά χρησιμοποιούνται πολύ συχνά και ως ουσιαστικά. Επίσης, τα θηλυκά δε σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού.

Εναλλακτικοί τύποι

α) Τα υποκοριστικά σε -ούλης σχηματίζουν και δεύτερο τύπο στο ουδέτερο, αλλά χωρίς γενική:
  • γλυκούλικο: το γλυκούλι, τα γλυκούλια
  • μικρούλικο: το μικρούλι, τα μικρούλια

Μικρούλι

β) Ορισμένα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό μέρος του σώματος σχηματίζουν δεύτερο ή και τρίτο τύπο στο θηλυκό:
  • ανοιχτομάτα – ανοιχτομάτισσα
  • μαυρομάτα – μαυροματού – μαυροματούσα
  • καστανομάλλα – καστανομαλλούσα
  • ξανθομάλλα – ξανθομαλλού – ξανθομαλλούσα


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Γραμματική Ε΄-ΣΤ΄ Δημοτικού, Γραμματική Α΄-Γ΄ Γυμνασίου, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
ΕΙΚΟΝΕΣ: miandji@twitter, nymag.com, topmovielocations.com

Τα επίθετα σε -ής, -ού, -ίδικο

Λίγα και καλά!

Γκαφατζής

Αυτά τα όμορφα, λαϊκά επίθετα δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία. Σε κάθε γένος έχουν τις καταλήξεις γνωστών ουσιαστικών:
  • ο γκαφατζής → οι γκαφατζήδες  
  • η γκαφατζού → οι γκαφατζούδες  
  • το γκαφατζίδικο → τα γκαφατζίδικα  

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα επίθετα:
  • γλυκατζής, γουρλής
  • καβγατζής, καλαμπουρτζής
  • καταφερτζής, κολπατζής
  • μερακλής, μπελαλής
  • πλακατζής, σαματατζής
  • φιγουρατζής, χωρατατζής

Επίσης, τα αρσενικά και τα θηλυκά χρησιμοποιούνται πολύ συχνά και ως ουσιαστικά.

Γλυκατζού


ΜΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ: Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Βικιλεξικό, Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για όλους
ΕΙΚΟΝΕΣ: wallpaperaccess.com, Adelaidechocolateschool@facebook

3 Μαρ 2023

Τα επίθετα σε -άς, -ού, -άδικο

Λίγα και καλά!

Υπναράς

Αυτά τα όμορφα, λαϊκά επίθετα δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία. Σε κάθε γένος έχουν τις καταλήξεις γνωστών ουσιαστικών:
  • ο υπναράς → οι υπναράδες  
  • η υπναρού → οι υπναρούδες  
  • το υπναράδικο → τα υπναράδικα  

Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα επίθετα:
  • γλωσσάς, δουλευταράς
  • λογάς, μπουνταλάς
  • παραμυθάς, φαγάς
  • φαφλατάς, φωνακλάς
  • χορευταράς, ψευταράς

Και όλα τα σύνθετα που σχηματίζουν:
  • καλο-φαγάς
  • πολυ-λογάς

Επίσης, τα αρσενικά και τα θηλυκά χρησιμοποιούνται πολύ συχνά και ως ουσιαστικά.

Χορευταράδες

Δεύτερος τύπος

Ορισμένα από αυτά τα επίθετα σχηματίζουν και δεύτερο τύπο στο ουδέτερο με την κατάληξη -ούδικο:
  • γλωσσάδικο – γλωσσούδικο
  • φαγάδικο – φαγούδικο


Διαβάστηκαν περισσότερο την τελευταία εβδομάδα: