Ο απλός μέλλοντας στην Α΄ συζυγία σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα και την κατάληξη -ω ή -ώ (ανάλογα με τη φωνή του ρήματος).
ντύνω / έντυσα θα ντύσω
ντύνομαι / ντύθηκα θα ντυθώ
Μερικά ρήματα, ωστόσο, παρουσιάζουν κάποιες ιδιομορφίες και χρειάζονται προσοχή.
Αλλαγή αοριστικού θέματος:
παίρνω / πήρα θα πάρω
πηγαίνω / πήγα θα πάω
τρώω / έφαγα θα φάω
βλέπομαι / ειδώθηκα θα ιδωθώ
Αλλά και:
παρέχω / παρείχα θα παράσχω
συμμετέχω / συμμετείχα θα συμμετάσχω
Ενεργητικά ρήματα με κατάληξη -ώ:
βλέπω / είδα θα δω
λέω / είπα θα πω
πίνω / ήπια θα πιω
Αλλά και:
διαβαίνω / διάβηκα θα διαβώ
παραβαίνω / παρέβην θα παραβώ
προβαίνω / προέβην θα προβώ
υπερβαίνω / υπερέβην θα υπερβώ
Δεύτερες καταλήξεις με μεταφορά του τόνου:
ανεβαίνω / ανέβηκα θα ανέβω – θα ανεβώ
κατεβαίνω / κατέβηκα θα κατέβω – θα κατεβώ
γίνομαι / έγινα θα γίνω – θα γενώ
Δεύτερες καταλήξεις με τόνο στο θα:
βρίσκω / βρήκα θα βρω – θά βρω
μπαίνω / μπήκα θα μπω – θά μπω
βγαίνω / βγήκα θα βγω – θά βγω
έρχομαι / ήρθα θα έρθω – θα ’ρθω – θά ’ρθω
Και κάτι ακόμη
Από τους τύπους του απλού μέλλοντα, αλλάζοντας το θα με το να, σχηματίζονται οι τύποι της απλής υποτακτικής. Όλα τα παραπάνω, επομένως, ισχύουν και γι’ αυτήν:
Στη Β΄ συζυγία και στα ρήματα σε -ώ/-ούμαι υπάρχουν στον πληθυντικό οι τύποι «-ήστε» και «-είστε». Έχουν την ίδια προφορά, αλλά διαφορετική ορθογραφία και σημασία.
Ο ένας βρίσκεται στην ενεργητική φωνή, και συγκεκριμένα στην απλή προστακτική:
οδηγώ → οδηγήστε το αυτοκίνητο
Ο άλλος βρίσκεται στην παθητική φωνή, και συγκεκριμένα στον ενεστώτα:
Η προστακτική φανερώνει προσταγή, παράκληση και παρεμφερείς έννοιες, όπως οδηγία, παρακίνηση ή συμβουλή.
Παραδείγματα:
Τηλεφώνησέ του τώρα!
Μίλα πιο σιγά, κοιμάται το μωρό.
Προσθέστε το κακάο και ανακατέψτε.
Έλα να φάμε παρέα!
Φόρεσε το μπουφάν σου, κάνει κρύο.
Στο δεύτερο πρόσωπο
Η προστακτική έχει ξεχωριστό τύπο μόνο στο β΄ πρόσωπο, που είναι και το πιο συνηθισμένο: φύγε (εσύ), φύγετε (εσείς)
Όταν δε σχηματίζονται τύποι στο β΄ πρόσωπο, δανειζόμαστε τους αντίστοιχους τύπους της υποτακτικής: να ενοχλείς, να γράφεσαι, να αγαπιέσαι
Το ίδιο κάνουμε και όταν τη χρειαζόμαστε στα άλλα πρόσωπα:
να φύγει (αυτός), να φύγουν (αυτές)
ας λέει ό,τι θέλει, ας φάμε (εμείς)
Σε μερικές περιπτώσεις για το α΄ πρόσωπο του πληθυντικού δανειζόμαστε τον αντίστοιχο τύπο του ενεστώτα: Πάμε! Φεύγουμε!
Μορφές της προστακτικής
Η προστακτική διακρίνεται σε συνεχή και απλή. Όπως φανερώνει το όνομά της, συχνότερα χρησιμοποιείται η απλή προστακτική.
α) Η συνεχής προστακτική έχει την έννοια της συνέχειας, της διάρκειας ή της επανάληψης και σχηματίζεται από το ενεστωτικό θέμα:
γράφ-ω → γράφ-ε
β) Η απλή προστακτική φανερώνει αυτό που σημαίνει το ρήμα απλά ή στιγμιαία και σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα:
έ-γραψ-α → γράψ-ε
Πιο σπάνια είναι η συντελεσμένη προστακτική (με τους αντίστοιχους τύπους της συντελεσμένης υποτακτικής): να έχεις διαβάσει μέχρι τις έξι, να έχεις ντυθεί μέχρι να γυρίσω
Οι τύποι της ενεργητικής φωνής
Οι καταλήξεις της απλής προστακτικής είναι ίδιες και στις δύο συζυγίες.
* Η διαφορά είναι ότι στη Β΄ συζυγία, που δεν έχει αοριστικό θέμα, οι καταλήξεις ξεκινούν με «ησ-».
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(ντύν-ω) ντύνε ντύνετε
(έ-ντυσ-α) ντύσε ντύστε
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(αγαπ-ώ) αγάπα αγαπάτε
(αγάπ-ησα) αγάπησε αγαπήστε
(ενοχλ-ώ) να ενοχλείς ενοχλείτε
(ενόχλ-ησα) ενόχλησε ενοχλήστε
Σε κάποια συχνόχρηστα ρήματα η συνεχής προστακτική μπορεί να έχει και την έννοια της απλής.
(α΄ συζυγία)
λέω → πες, λέγε
προσέχω → πρόσεξε, πρόσεχε
τρώω → φάε, τρώγε
(β΄ συζυγία)
κοιτώ → κοίταξε, κοίτα
κρατώ → κράτησε, κράτα
μιλώ → μίλησε, μίλα
περνώ → πέρασε, πέρνα
προχωρώ → προχώρησε, προχώρα
ρωτώ → ρώτησε, ρώτα
σταματώ → σταμάτησε, σταμάτα
Οι τύποι της παθητικής φωνής
Στην απλή προστακτική υπάρχει μια ιδιομορφία. Ο ενικός αριθμός σχηματίζεται από την ενεργητική φωνή, ενώ ο πληθυντικός από την παθητική:
έντυσα → ντύσου
ντύθηκα → ντυθείτε
Α΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(ντύν-ομαι) να ντύνεσαι να ντύνεστε
(ντύθ-ηκα) ντύσου ντύθείτε
Β΄ ΣΥΖΥΓΙΑ
Συνεχής Προστακτική
Απλή Προστακτική
(αγαπ-ιέμαι) να αγαπιέσαι να αγαπιέστε
(αγαπ-ήθηκα) αγαπήσου αγαπηθείτε
(ενοχλ-ούμαι) να ενοχλείσαι να ενοχλείστε
(ενοχλ-ήθηκα) ενοχλήσου ενοχληθείτε
Άρνηση
Η προστακτική δεν έχει τύπους για την άρνηση, οπότε δανειζόμαστε τους αντίστοιχους της υποτακτικής:
μη μιλάς, μην του μιλάς
μην ντραπείς, μη με ντραπείς
Δεύτερος τόνος
Όταν οι προστακτικές ακολουθούνται από μονοσύλλαβες αντωνυμίες εμφανίζεται και ένας δεύτερος τόνος. Αυτό συμβαίνει:
Στις προπαροξύτονες: διάβασέ το, μίλησέ μου, κάλεσέ τον, πήγαινέ τους
Στις παροξύτονες που ακολουθούνται από δύο τέτοιες αντωνυμίες: στείλε μού το, δώσε τού το (αλλά: στείλ’ το μου, δώσ’ του το)
Περισσότερα για την προστακτική μπορείτε να δείτε στις αναρτήσεις που ακολουθούν:
Οι δισύλλαβοι τύποι του αορίστου παίρνουν σε κάποια πρόσωπα μια επιπλέον συλλαβή, την αύξηση:
γράφω → έγραψα
λαμβάνω → έλαβα
Αν τα ρήματα αυτά είναι σύνθετα με κάποια πρόθεση, η αύξηση (εφόσον είναι αναγκαία) μπαίνει και πάλι πριν το θέμα τους:
υπο-γράφω → υπο -έγραψα → υπ-έγραψα
ανα-λαμβάνω → ανα -έλαβα → αν-έλαβα
Στην περίπτωση αυτή οι προθέσεις μπορεί να χάσουν το τελικό τους φωνήεν για λόγους ευφωνίας.
Λίγη προσοχή
Η απλή προστακτική σχηματίζεται από το αοριστικό θέμα, το οποίο δεν περιλαμβάνει την αύξηση:
έγραψα → γράψε
έλαβα → λάβε
Στα σύνθετα ρήματα, ωστόσο, παρατηρούνται μερικές φορές λάθη. Κάποιοι φτιάχνουν την προστακτική από ολόκληρο τον αόριστο, μαζί με την αύξηση, αλλάζοντας απλώς τις καταλήξεις.
Αυτό δημιουργεί γλωσσικά... τερατάκια και καλό είναι να το αποφεύγουμε:
υπ-έγραψα → υπέγραψε (!)
αν-έλαβα → ανέλαβε (!)
Το σωστό, βέβαια, είναι να αφαιρούμε την αύξηση και να χρησιμοποιούμε μόνο το αοριστικό θέμα:
υπ-έγραψα → υπό-γραψε
αν-έλαβα → ανά-λαβε
Με την αφαίρεση της αύξησης, μάλιστα, οι προθέσεις επανακτούν το τελικό τους φωνήεν.
Ουπς! Κόκκινο τερατάκι!
Μικρός κατάλογος
Ορίστε μερικά ακόμη σύνθετα ρήματα με τη σωστή προστακτική τους:
ανέβαλα → ανάβαλέ το (όχι ανέβαλε)
ανέφερα → ανάφερέ το (όχι ανέφερε)
αντέγραψα → αντίγραψέ το (όχι αντέγραψε)
αντικατέστησα → αντικατάστησέ το (όχι αντικατέστησε)
απέδειξα → απόδειξέ μου (όχι απέδειξε)
επανέλαβα → επανάλαβέ το (όχι επανέλαβε)
επέστρεψα → επίστρεψέ το (όχι επέστρεψε)
επέτρεψα → επίτρεψέ μου (όχι επέτρεψε)
παρήγγειλα → παράγγειλε (όχι παρήγγειλε)
Σε κάθε περίπτωση, αν η προστακτική μάς φαίνεται παράξενη, μπορούμε πάντα να δανειζόμαστε τον αντίστοιχο τύπο της υποτακτικής:
επ-έμεινα → επί-μεινε στην άποψή σου (να επιμείνεις)
Οι φράσεις με αρχαιόμορφη προστακτική αποτελούν «γλωσσικά απολιθώματα», είναι δηλαδή στερεότυπες ομάδες λέξεων (ή και μόνο μία λέξη) που κληρονομήσαμε από παλαιότερες περιόδους της γλώσσας μας.
Οι φράσεις αυτές εμπλουτίζουν τον λόγο μας, αλλά και υπενθυμίζουν τη μακραίωνη ιστορία των ελληνικών. Είναι σημαντικό να τις γνωρίζουμε, για να αποφεύγουμε και τυχόν λάθη.
ΕΙΚΟΝΑ: podilato98.blogspot.com