Αυτά τα όμορφα επίθετα έχουν αρχαία καταγωγή. Χρειάζεται να είμαστε προσεκτικοί μαζί τους, γιατί κάποιες πτώσεις είναι πλέον δύσχρηστες ή μας ξενίζουν.
Ευθύς δρόμος
Ειδικότερα:
Τα αρσενικά κλίνονται όπως ο μαθητής στον ενικό αριθμό (αλλά με ύψιλον αντί για ήτα) και όπως οι συγγραφείς στον πληθυντικό.
Τα θηλυκά κλίνονται όπως η πλατεία και δεν παρουσιάζουν κάποια δυσκολία.
Τα ουδέτερα κλίνονται όπως το οξύ, που είναι άλλωστε ουσιαστικοποιημένο επίθετο αυτής της ομάδας.
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
ο του τον
ευθύς ευθύ* ευθύ
οι των τους
ευθείς ευθέων ευθείς
η της την
ευθεία ευθείας ευθεία
οι των τις
ευθείες ευθειών ευθείες
το του το
ευθύ ευθέος ευθύ
τα των τα
ευθέα ευθέων ευθέα
(*)
Αλλά και: του ευθέος
Εξασκηθείτε με ένα ουσιαστικό (π.χ. ο ευθύς άνθρωπος, η ευθεία γραμμή, το ευθύ άτομο)
Παρόμοια επίθετα:
αμβλύς, βραδύς, βραχύς
δριμύς, ευρύς, θρασύς
οξύς, ταχύς
Οξύς πόνος
Σύγχρονη χρήση
Τα επίθετα αυτά συνήθως τα συναντούμε μόνο σε κάποιες πτώσεις, και μάλιστα σε καθιερωμένες φράσεις λόγιας προέλευσης.
Φράσεις με αρσενικά σε -ύς:
με βραδύ ρυθμό, με ταχύ ρυθμό
δριμύς χειμώνας
ευθύς άνθρωπος, θρασύς άνθρωπος
οξύς πόνος
Φράσεις με θηλυκά σε -εία:
αμβλεία γωνία, οξεία γωνία
βραδεία καύση
προηγείται με βραχεία κεφαλή
άσκησε δριμεία κριτική
ευθεία γραμμή
προϊόντα ευρείας κατανάλωσης
θρασεία πράξη
οξεία πνευμονία
εύχομαι ταχεία ανάρρωση
δρόμος ταχείας κυκλοφορίας
Φράσεις με ουδέτερα σε -ύ:
βραχέα κύματα, βραχέα φωνήεντα
δριμύ ψύχος
αντιβιοτικά ευρέος φάσματος
Δριμύ ψύχος
Ειδική περίπτωση
Το προπαροξύτονο ήμισυς, ημίσεια, ήμισυ συναντάται επίσης σε συγκεκριμένες φράσεις:
κατά το ήμισυ
το έτερον ήμισυ
η αρχή είναι το ήμισυ του παντός
Ορθογραφία
Στη γενική του ενικού τα αρσενικά και τα ουδέτερα έχουν την κατάληξη -έος. Παράλληλα, όσα επιρρήματα σχηματίζονται από αυτά τα επίθετα λήγουν σε -έως (με ωμέγα).
Αυτό δημιουργεί συχνά μπερδέματα και λάθη, οπότε χρειάζεται προσοχή:
ενημέρωση του ευρέος κοινού (επίθ.)
είναι ευρέως γνωστό (επίρρ.)
Και κάτι ακόμη
α) Μερικά επίθετα σε -ύς έχουν προσαρμοστεί περισσότερο στη σημερινή μας γλώσσα:
ο βαρύς, η βαριά, το βαρύ
οι βαριοί, οι βαριές, τα βαριά
β) Το επίθετο πολύς κλίνεται με τον δικό του, ξεχωριστό τρόπο:
Οι τρεις βασικές πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική) αποτελούν την κλίση των ονομάτων μέσα στις προτάσεις:
Η Μαρία κοιμάται.
Αυτό είναι το βιβλίο της Μαρίας.
Χτες συνάντησα τον Κωνσταντίνο.
Ταυτόχρονα, δείχνουν και τον συντακτικό ρόλο που έχουν τα ονόματα στον λόγο.
* Η ονομαστική, για παράδειγμα, συνήθως δείχνει το υποκείμενο ενός ρήματος, ενώ η αιτιατική το αντικείμενό του.
Η κλητική δεν έχει σχέση με όλα αυτά, γι’ αυτό και διαφέρει από τις βασικές πτώσεις. Όπως φανερώνει το όνομά της, τη χρησιμοποιούμε για να απευθυνθούμε σε κάποιον ή να τον καλέσουμε.
Μερικές φορές είναι μόνη της, οπότε συνοδεύεται από το κατάλληλο σημείο στίξης:
Κωνσταντίνε! Τι ευχάριστη έκπληξη!
Μαρία; Ξύπνησες;
Άλλες φορές βρίσκεται μέσα σε προτάσεις, οπότε χωρίζεται από τις υπόλοιπες λέξεις με ένα ή και δύο κόμματα:
Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας!
Καλησπέρα σας, κυρίες και κύριοι!
Και τώρα, κυρίες και κύριοι, ας περάσουμε στην επόμενη είδηση...
Είναι συνηθισμένο λάθος να αφήνουμε την κλητική χωρίς το κόμμα της. Εκείνη όμως το λατρεύει:
Η κλητική σχηματίζεται στα ουσιαστικά και στα επίθετα. Έχει τους ίδιους τύπους με την αιτιατική, εκτός από μια μεγάλη εξαίρεση, τα αρσενικά και θηλυκά που λήγουν σε -ος.
Τότε οι καταλήξεις της είναι -ε στον ενικό και -οι στον πληθυντικό:
Γεια σου, φίλε μου!
Περάστε μέσα, φίλοι μου!
Καλέ μου άνθρωπε!
Ονόματα που σχηματίζουν κλητική σε -ε και -οι:
Αρσενικά ουσιαστικά: ο άνθρωπος *
Αρσενικά επίθετα: ο καλός (άνθρωπος)
Θηλυκά ουσιαστικά: η αεροσυνοδός
Θηλυκά επίθετα: η εξαγωγός (χώρα)
(*) Σε κάποιες περιπτώσεις η κλητική του ενικού λήγει σε -ο: Νίκο, Κυριάκο, μαέστρο, φιλαράκο
Διευκρίνιση
Το ΠΟΔήΛΑΤΟ, συντασσόμενο με τις σύγχρονες γραμματικές, παρουσιάζει στην κλίση των ουσιαστικών και των επιθέτων μόνο τις τρεις βασικές, «συντακτικές» πτώσεις:
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
η της την
πτώση πτώσης πτώση
οι των τις
πτώσεις πτώσεων πτώσεις
Οι τύποι της κλητικής αναφέρονται μόνο όπου διαφέρουν από την αιτιατική (αρσενικά και θηλυκά σε -ος, μερικά αρχαιόκλιτα).
► Η κλητική, ωστόσο, περιλαμβάνεται στους πίνακες της Γραμματικής, διότι απευθύνονται σε παιδιά που έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με τη σχολική κλίση των ονομάτων.
Τα περισσότερα προπαροξύτονα, ωστόσο, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας, διαφοροποιούνται από αυτόν τον κανόνα και κατεβάζουν τον τόνο μία θέση στις δύο γενικές και στην αιτιατική του πληθυντικού.
Καθώς όμως περνά ο καιρός, και αυτά τα όμορφα ουσιαστικά προσαρμόζονται σιγά σιγά στη σύγχρονη κλίση, που θέλει τον τόνο σταθερό:
α) Πολλά σχηματίζουν όλο και πιο συχνά δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική του ενικού:
ο όροφος, του ορόφου (ή όροφου)
οι όροφοι, των ορόφων
τους ορόφους
Αρκετά, μάλιστα, σχηματίζουν δεύτερο τύπο και στην αιτιατική του πληθυντικού:
ο δάσκαλος, του δασκάλου (ή δάσκαλου)
οι δάσκαλοι, των δασκάλων
τους δασκάλους (ή δάσκαλους)
β) Τα υπόλοιπα σχηματίζουν ήδη διπλούς τύπους και στις δύο γενικές και στην αιτιατική του πληθυντικού:
ο βάτραχος, του βάτραχου (ή βατράχου)
οι βάτραχοι, των βάτραχων (ή βατράχων)
τους βάτραχους (ή βατράχους)
Δάσκαλος
Πάμε να τα δούμε από κοντά:
1 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν και δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική ενικού ή και στην αιτιατική του πληθυντικού:
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
ο του τον
δάσκαλος δασκάλου* δάσκαλο
οι των τους
δάσκαλοι δασκάλων δασκάλους*
(*)
Αλλά και: του δάσκαλου, τους δάσκαλους
Κλητική: δάσκαλε, δάσκαλοι
Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα αρσενικά:
άνθρωπος, βάρβαρος, γάιδαρος
διάδρομος, διάλογος, δίαυλος
εγκέφαλος, έλεγχος, ένοικος
θάλαμος, θόρυβος, θρίαμβος
Ιανουάριος, ιππόδρομος
κίνδυνος, κύλινδρος, κύριος
Μάρτιος, ξάδερφος, όροφος
περίπατος, πόλεμος, πρόεδρος
σύζυγος, σύλλογος, σύνδεσμος
τιμοκατάλογος, τύραννος
υδράργυρος, υπάλληλος, υπήκοος
φάκελος, φιλάνθρωπος, Φίλιππος
Κίνδυνος
2 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν διπλούς τύπους και στις δύο γενικές και στην αιτιατική του πληθυντικού:
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
ο του τον
βάτραχος βάτραχου* βάτραχο
οι των τους
βάτραχοι βάτραχων* βάτραχους*
(*)
Αλλά και: του βατράχου, των βατράχων, τους βατράχους
Κλητική: βάτραχε, βάτραχοι
Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα αρσενικά:
αόριστος, αυτοκινητόδρομος
βιομήχανος, Βόσπορος
δεινόσαυρος, δήμαρχος, Διόνυσος
έμπορος, εργαζόμενος, έφηβος
ημιώροφος, Ήφαιστος
ίλιγγος, κρύσταλλος, λαβύρινθος
Μενέλαος, μονόλογος
νάρκισσος, ναύαρχος, νεοσύλλεκτος
ογκόλιθος, Όλυμπος, οφθαλμίατρος
παιδίατρος, πεζόδρομος, πίθηκος
συνάδελφος, τάρανδος, ύποπτος
φιλόσοφος, χείμαρρος, ψίθυρος
Αυτοκινητόδρομος
Ποιον τύπο να διαλέγουμε;
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν αν θα χρησιμοποιήσουμε έναν τύπο με σταθερό ή με μετακινούμενο τόνο (βάτραχου – βατράχου).
Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει το γλωσσικό μας αίσθημα (πώς ακούγεται στα αφτιά μας), αλλά και αυτό είναι κάπως ρευστό.
Ένας σχετικά ασφαλής κανόνας είναι να παρατηρήσουμε το γλωσσικό περιβάλλον όπου κλίνεται η λέξη:
1 Στον προφορικό λόγο και σε εκείνον που έχει καθημερινό ή ανεπίσημο ύφος ο τόνος διατηρείται στην προπαραλήγουσα:
Τους διάβασε την ιστορία του βάτραχου που μεταμορφώθηκε σε πρίγκιπα.
Κάθε μέρα παρατηρούν τους βάτραχους της λίμνης.
2 Στον γραπτό λόγο και σε εκείνον που έχει επίσημο ύφος ο τόνος κατεβαίνει στην παραλήγουσα:
Τα πίσω πόδια του βατράχου είναι μεγαλύτερα.
Όλα τα είδη των βατράχων περνούν το πρώτο στάδιο της ζωής τους ως γυρίνοι.
Τα περισσότερα προπαροξύτονα, ωστόσο, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας, διαφοροποιούνται από αυτόν τον κανόνα και κατεβάζουν τον τόνο μία θέση στις δύο γενικές.
Καθώς όμως περνά ο καιρός, και αυτά τα όμορφα ουσιαστικά προσαρμόζονται σιγά σιγά στη σύγχρονη κλίση, που θέλει τον τόνο σταθερό:
α) Τα περισσότερα σχηματίζουν όλο και πιο συχνά δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική του ενικού:
το αυτοκίνητο, του αυτοκινήτου (ή αυτοκίνητου)
τα αυτοκίνητα, των αυτοκινήτων
β) Τα υπόλοιπα σχηματίζουν ήδη διπλούς τύπους και στις δύο γενικές:
το βούτυρο, του βούτυρου (ή βουτύρου)
τα βούτυρα, των βούτυρων (ή βουτύρων)
Αυτοκίνητο
Πάμε να τα δούμε από κοντά:
1 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν και δεύτερο τύπο, με σταθερό τόνο, στη γενική ενικού:
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
το του το
αυτοκίνητο αυτοκινήτου* αυτοκίνητο
τα των τα
αυτοκίνητα αυτοκινήτων αυτοκίνητα
* Αλλά και: του αυτοκίνητου
Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα ουδέτερα:
αέριο, άλογο, ανέκδοτο
γήπεδο, γινόμενο, γυμναστήριο
δάνειο, δικαστήριο, δίκτυο, δωμάτιο
εισιτήριο, ηφαίστειο, θέατρο
κείμενο, κεφάλαιο, κύτταρο
λεκανοπέδιο, λύκειο
μέτωπο, μικρόβιο, μυστήριο
οικόπεδο, όνειρο, όργανο, όριο
ποδόσφαιρο, προάστιο, πρόσωπο
ραδιόφωνο, Σάββατο, τετράδιο
υποβρύχιο, υπόγειο
φαινόμενο, χιλιόμετρο
Και μόνο (ή συνήθως) στον πληθυντικό:
αντίποινα, γενέθλια, διόδια
εγκαίνια, Εξάρχεια, Επτάνησα
Ιμαλάια, Κύθηρα, Μέγαρα, νοσήλια
συγχαρητήρια, συλλυπητήρια
Τρίκαλα, Φάρσαλα, Xριστούγεννα
Ηφαίστειο
2 Προπαροξύτονα που σχηματίζουν διπλούς τύπους και στις δύο γενικές:
Ενικός αριθμός
Πληθυντικός αριθμός
το του το
βούτυρο βούτυρου* βούτυρο
τα των τα
βούτυρα βούτυρων* βούτυρα
* Αλλά και: του βουτύρου, των βουτύρων
Έτσι κλίνονται, μεταξύ άλλων, τα ουδέτερα:
αλφάβητο, αμύγδαλο, ασβέστιο
βιβλιάριο, γραμμόφωνο
δάχτυλο, δευτερόλεπτο, διαδίκτυο
ελαιόλαδο, εξώφυλλο, επεισόδιο
ημερολόγιο, θερμόμετρο
κολλύριο, κολυμβητήριο, κρύσταλλο
λεξιλόγιο, λογοπαίγνιο
μετάλλιο, μικρόφωνο
παράθυρο, ποδήλατο, προαύλιο
σακίδιο, συνέδριο, σωσίβιο
φάρμακο, φθινόπωρο, φροντιστήριο
χειριστήριο, χρονόμετρο
Και μόνο (ή συνήθως) στον πληθυντικό:
Αντικύθηρα, αποκαλυπτήρια
παραλειπόμενα, πολεμοφόδια
τεκταινόμενα, χρωστούμενα
Παράθυρο
Ποιον τύπο να διαλέγουμε;
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν αν θα χρησιμοποιήσουμε έναν τύπο με σταθερό ή με μετακινούμενο τόνο (βούτυρου – βουτύρου).
Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει το γλωσσικό μας αίσθημα (πώς ακούγεται στα αφτιά μας), αλλά και αυτό είναι κάπως ρευστό.
Ένας σχετικά ασφαλής κανόνας είναι να παρατηρήσουμε το γλωσσικό περιβάλλον όπου κλίνεται η λέξη:
1 Στον προφορικό λόγο και σε εκείνον που έχει καθημερινό ή ανεπίσημο ύφος ο τόνος διατηρείται στην προπαραλήγουσα:
Βάζουμε στην κατσαρόλα το γάλα, τη μισή ποσότητα του βούτυρου και τα αβγά.
Τον τελευταίο μήνα η τιμή του βούτυρου αυξήθηκε κατά 3,7%.
2 Στον γραπτό λόγο και σε εκείνον που έχει επίσημο ύφος ο τόνος κατεβαίνει στην παραλήγουσα:
Το προηγούμενο έτος η συνολική παραγωγή βουτύρου μειώθηκε κατά 11%.
ΕΙΚΟΝΕΣ: fsi.colostate.edu, toddlerworldtv@youtube, blog.alexander-beach.com